آگاهی دندانپزشکان عمومی شهر رشت (ایران) در مورد حفاظت اشعه در معاینات رادیوگرافی دهان در سال 1388

جوادزاده, عالیه سادات; علیپور, حسین

doi:10.22038/jmds.2011.976

آگاهی دندانپزشکان عمومی شهر رشت (ایران) در مورد حفاظت اشعه در معاینات رادیوگرافی دهان در سال 1388

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ استادیار گروه رادیولوژی دهان، فک و صورت دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی گیلان

² دندانپزشک

10.22038/jmds.2011.976

چکیده

مقدمه: هیچ شکی در مورد سودمند بودن معاینات رادیوگرافی در تشخیص بیماری و بررسی پیشرفت آن وجود ندارد. هرچند اطلاعات تشخیصی به دست آمده توسط رادیوگرافی‏ها ارزشمند است، اما پزشکان باید از اثرات مضر اشعه یونیزان آگاه و با اصول حفاظت اشعه آشنایی داشته باشند. هدف از این مطالعه ارزیابی میزان آگاهی دندانپزشکان عمومی شهر رشت در مورد حفاظت اشعه در معاینات رادیوگرافی دهان بود.
مواد و روش‏ها: این مطالعه توصیفی-مقطعی، بر روی 110 نفر از دندانپزشکان عمومی شهر رشت انجام شد. اطلاعات درباره مشخصات دموگرافیک و فردی دندانپزشکان، وآگاهی آنها در رابطه با حفاظت اشعه در معاینات رادیوگرافی دهان از طریق یک پرسشنامه به دست آمد. سپس آنالیز آماری داده‏ها توسط ANOVA انجام شد.
یافته‏ها: 2/68% از دندانپزشکان مرد و 8/31% زن بودند. 6/53% تجربه کاری بیشتر از 10 سال داشتند. تنها 7/12% از آنها به صورت عمومی کار می‏کردند و 6/73% آنها از زمان فارغ‏التحصیلی سابقه شرکت در دوره‏های آموزشی رادیولوژی دهان نداشتند. میانگین نمره آگاهی کل دندانپزشکان 09/4±66/13 از 27 بود. جنسیت، کار در اماکن دولتی یا خصوصی و سال‏های تجربه کاری و شرکت در دوره‏های آموزشی رادیولوژی دهان با میزان آگاهی ارتباط معنی‏داری نداشت (05/0<P).
نتیجه گیری: در مطالعه حاضر، نتایج نشان داد که سطح آگاهی دندانپزشکان عمومی شهر رشت در زمینه حفاظت اشعه متوسط می‏باشد و باید تلاش‏هایی برای بهبود آگاهی دندانپزشکان در مورد حفاظت اشعه انجام گیرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Knowledge of General Dentists about Radiation Protection in Oral Radiographic Examinations in the City of Rasht-Iran in 2009

نویسندگان [English]

Aliehsadat Javadzadeh ¹
Hossein Alipour ²

¹ Assistant Professor, Dept of Oral Radiology, School of Dentistry, Guilan University of Medical Science, Guilan, Iran

² Dentist

چکیده [English]

Introduction: No question exists about the diagnostic utility of radiographic examinations in detection of disease and in monitoring the progression of the disease. Although the diagnostic information provided by radiographs is valuable, practitioners must be aware of the harmful effects of ionizing radiation and familiar with the principles of radiation protection. The aim of this study was to evaluate the knowledge of general dentists about radiation protection in oral radiographic examination in the city of Rasht.
Materials & Methods: This descriptive cross-sectional study was done on 110 general dentists in Rasht. Information about demographic and individual characteristic of the dentists, and their knowledge related to the radiation protection in oral radiographic examinations were obtained by a questionnaire. Then statistical analysis of the data was performed by ANOVA.
Results: 68.2% of dentists were male and 31.8% were female. 53.6% had more than10 years in practice. Only 12.7% of them worked in group practice and 73.6% had not had attendance in any education course in oral radiology since graduation. The mean score of total dentist's knowledge was 13.66±4.09 out of 27. Gender, working in group practice or private practice, years in practice and attendance at educational courses in oral radiology had no significant association with knowledge (P>0.05).
Conclusion: in the present study, the results indicated that knowledge level of Rasht general dentists concerning the radiation protection is moderate and attempts should be made to improve knowledge of dentists about radiation protection.

کلیدواژه‌ها [English]

General Dentists
Radiation Protection
oral radiography

اصل مقاله

مقدمه

استفاده از تصاویر رادیوگرافیک در دندانپزشکی به منظور تعیین و تشخیص بیماری و بررسی پیشرفت آن اجتناب‏ناپذیر است. هیچ شکی در مورد سودمند بودن رادیوگرافی‏ها وجود ندارد و تقریباً نیمی از پوسیدگی‏های دندانی فقط از طریق معاینات رادیو گرافی یافت می‏شوند. علیرغم این منافع، معاینات رادیوگرافی به دلیل استفاده از اشعه یونیزان بالقوه مضر است و استعمال نابجا و نامناسب آن خطرات احتمالی ناشی از آن را افزایش می‏دهد. دندانپزشکان باید بدانند که اجتناب بیماران از کوچکترین دوز تابش غیرضروری جزء وظایف آنهاست. بنابراین اگر دندانپزشکان از آگاهی‏ها و راهنمایی‏های جدید پیرامون حفاظت اشعه همانند پیشرفت در مواد، تکنیک‏‏ها و معیارهای انتخاب، مطلع بوده و انگیزه کافی داشته باشند، دوز تابش بیمار می‏تواند به میزان زیادی کاهش پیدا کند.⁽¹⁾

Svenson و همکارانش، در مطالعه‏ای در سال 1997، میزان آگاهی دندانپزشکان سوئدی را در رابطه با رادیولوژی دهان و در مطالعه دیگری در سال 1998 تاثیر متغیرهایی مانند آگاهی، آموزش مداوم در رادیولوژی، نوع کار (دولتی یا خصوصی)، تجربه کاری و جنسیت را بر روی موارد مربوط به بکارگیری تکنیک‏های رادیولوژی و رفتار با بیمار مورد ارزیابی قرار دادند و نتیجه گرفتند که آگاهی اکثر دندانپزشکان به ویژه متخصصان و افراد شاغل در مراکز عمومی، بالا بوده است و موارد مربوط به بکارگیری تکنیک‏های رادیولوژی (نوع فیلم، نوع کولیماتور، سطح دوز، دفعات عوض کردن محلول ظهور) به وسیله آگاهی و آموزش و موارد مربوط به رفتار با بیمار (استفاده از محافظ برای بیمار و موارد تجویز رادیوگرافی‏های Bitewing و Full-mouth در بیماران جدید و بیماران Recall) عمدتاً توسط تجربه کاری، نوع کار، آموزش و جنسیت تحت تاثیر قرار می‏گیرد.^(3و2)

Salti و همکارانش طی مطالعه‏ای در سال 2002، کلینیک‏های خصوصی دندانپزشکی در شهر دمشق سوریه را با ارسال پرسش‏نامه برای دندانپزشکان به منظور سنجش کیفیت خدمات و آموزش رادیولوژی مورد بررسی قرار دادند. نتایج حاکی از کمبود آگاهی و دانش رادیوگرافی دندانی، محدود بودن آموزش‏های قبل از فارغ‏التحصیلی، و عدم آموزش در دوران بعد از فارغ‏التحصیلی در رادیولوژی دندانپزشکی بود.⁽⁴⁾ Ilguy و همکارانش با مطالعه‏ای مشخص کردند که آگاهی دندانپزشکان عمومی در ترکیه در مورد تکنیک‏های کاهش دوز اشعه، تجهیزات رادیوگرافیک و کیفیت خدمات رادیوگرافی دندانی در سال 2005، بسیار محدود است و برای کاهش هرگونه پرتوتابی غیرضروری باید آگاهی و دانش دندانپزشکان در این زمینه بهبود یابد.⁽⁵⁾ Aps در سال 2010، آگاهی دندانپزشکان عمومی اهل فلاند در بلژیک در مورد رادیولوژی دندانپزشکی و حفاظت اشعه را بررسی کرد. نتایج این مطالعه نیاز به آموزش مداوم در این زمینه را نشان داد و این موضوع جهت آگاهی مجمع دندانپزشکی بلژیک حائز اهمیت بود.⁽⁶⁾

در مطالعه حاضر هدف، بررسی سطح آگاهی دندانپزشکان عمومی شهر رشت درباره تکنیک‏های کاهش دوز، کیفیت سرویس رادیوگرافی دندانی مورد استفاده و متعاقباً بررسی میزان ضرورت برگزاری دوره‏های آموزشی حفاظت اشعه در رادیولوژی دهان بود.

مواد و روش‏ها

مطالعه حاضر از نوع توصیفی بوده و به صورت مقطعی انجام گرفت. جامعه مورد مطالعه 160 نفر دندانپزشک عمومی شهر رشت براساس کتابچه راهنمای نظام پزشکی بودند. روش انجام مطالعه از طریق طراحی یک پرسشنامه بود که پس از پیدا کردن فهرست اسم و محل طبابت، با مراجعه به مطب‏ها و درمانگاه‏ها در اختیار هر یک از دندانپزشکان قرار گرفت و پس از پاسخگویی به سوالات، طی زمان معین شده اقدام به جمع‏آوری پرسشنامه‏ها گردید. پس از طراحی پرسشنامه جهت بررسی روایی (Validity) آن، با استفاده از روش دلفی سوالات پرسشنامه توسط چند تن از اساتید صاحب‏نظر در این زمینه مورد ارزیابی قرار گرفتند و نتیجه نظرات آنان به عنوان سوالاتی که روایی لازم را دارد در نظر گرفته شد. سپس برای مشخص کردن پایایی (Reliability) پرسشنامه از روش Test-retest استفاده شد. یعنی پرسشنامه در اختیار 15 نفر از افراد جامعه مورد مطالعه قرار گرفت و پس از دو هفته دوباره تکرار شد و پایایی بالای 90% بدست آمد.

پرسشنامه به گونه‏ای طراحی شد که شامل دو بخش بود. بخش اول متشکل از سوالاتی در مورد اطلاعات دموگرافیک دندانپزشک (اعم از سن، جنس، میزان سال‏های طبابت، بر خورداری از آموزش در زمینه حفاظت اشعه بعد از فارغ‏التحصیلی) و مختصری در مورد مشخصات عملکردی (استفاده از فیلم‏نگهدار و تجهیزات حفاظتی، روش ظهور و ثبوت، سرعت فیلم و تکنیک مورد استفاده) بود و بخش دوم شامل 27 سوال مربوط به آگاهی در مورد تجهیزات رادیوگرافی (فیلم‏نگهدار، سرعت و نوع فیلم، سنسور‏های دیجیتال و ...)، تکنیک‏های رادیوگرافی (موازی-نیمساز)، پروسسینگ فیلم (ظهور و ثبوت دستی، اتوماتیک)، حفاظت اشعه (استفاده از پیش‏بند سربی، یقه تیروئید، سد حفاظتی و ...)، بیولوژی اشعه و موارد تجویز رادیوگرافی بود.

برای تصحیح سوالات، ارزش آنها یکسان و برای هر پاسخ صحیح یک امتیاز مثبت و برای هر پاسخ غلط یا بدون پاسخ، امتیاز صفردر نظر گرفته شد. با جمع‏بندی امتیاز هر دندانپزشک از روی پرسشنامه، امتیازات به سه رده ضعیف (پایین‏تر از 50%)، متوسط (75%-50%) و عالی (بالای 75%) تقسیم‏بندی شد.

در این مطالعه اطلاعات به دست آمده با استفاده از نرم‏افزار SPSS با آزمون‏های آماری ANOVA، Tukey و Indepent sample t-test با سطح اطمینان 95% (05/0P<) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.

یافته ها

در این مطالعه، 110 نفر از دندانپزشکان عمومی شهر رشت به سوالات پاسخ دادند. از دندانپزشکان شرکت‏کننده در مطالعه، 75 نفر (2/68%) مرد و 35 نفر (8/31%) زن بودند. اکثر دندانپزشکان به سوال مربوط به سن پاسخ ندادند، اما بر اساس سابقه تجربه کلینیکی به 3 رده تقسیم شدند: کمتر از 5 سال (20 نفر یا 2/18%)، بین 5 تا 10 سال (31 نفر یا 2/28%)، بیشتر از 10 سال (59 نفر یا 6/53%). دندانپزشکان برحسب نوع فعالیت به سه دسته تقسیم شدند: 64 نفر آنها (2/58%) در بخش خصوصی و 14 نفر آنها (7/12%) در مراکز درمانی عمومی و 32 نفر آنها (1/29%) در هر دو بخش مشغول به خدمت بودند. در این مطالعه 28 نفر (5/25%) از دندانپزشکان در بازآموزی‏ها شرکت داشتند و 81 نفرآنها (6/73%) بعد از فراغت از تحصیل در زمینه حفاظت از اشعه در معاینات رادیوگرافی دهان آموزش ندیده بودند.

در ضمن طبق نتایج حاصل از این بررسی، 5/95% دندانپزشکان در محل طبابت خود، دستگاه اشعه ایکس داشتند و 4/26% آنها مجهز به سیستم رادیوگرافی دیجیتال بودند. اکثر دندانپزشکان از فیلم‏نگهدار استفاده نمی‏کردند (85%)، برای ظهور و ثبوت فیلم‏ها از روش دستی استفاده می کردند (95%) و در تهیه رادیوگرافی‏های پری‏اپیکال تکنیک نیمساز بکار می‏بردند (70%). بیشترین تمهیداتی که دندانپزشکان برای حفاظت خود در مقابل اشعه بکار می‏بردند به ترتیب شامل رعایت فاصله، استفاده از پاراوان سربی و یا ترکیبی از هر دو و در 8 مورد مجهز به سرب‏کوبی بودند. تنها در یک مورد استفاده از جلیقه سربی و یقه تیروئید برای حفاظت بیماران گزارش شد.

توزیع فراوانی مطلق پاسخ‏های افراد مورد مطالعه به سوالات آگاهی، در در جدول 1 آورده شده است. با توجه به این جدول، بیشترین درصد پاسخ صحیح (7/82%) مربوط به شیلد تیرویید و کمترین درصد پاسخ صحیح (3/17%) در ارتباط با ظهور و ثبوت اتوماتیک بود. امتیاز کل پرسشنامه 27 بود. کمترین امتیاز 2 و بیشترین امتیاز 22 و میانگین نمره آگاهی دندانپزشکان 09/4±66/13 ارزیابی شد. با جمع‏بندی امتیاز هر دندانپزشک از روی پرسشنامه مشخص شد که آگاهی 5/34% افراد در رده ضعیف، 2/58% افراد در رده متوسط و 3/7% افراد در رده عالی قرار دارد. بطور کلی بر اساس این تحقیق آگاهی دندانپزشکان عمومی شهر رشت در رابطه با حفاظت اشعه ایکس در معاینات رادیوگرافی دهان با فاصله اطمینان 95% به طور متوسط 65/55 بود (جدول 2).

با توجه به نتایج آزمون Indepent samples t test مشخص گردید که بین میزان آگاهی و جنسیت و همچنین بین میزان آگاهی و شرکت در بازآموزی ارتباط آماری معنی داری وجود نداشت. (518/0P= و 985/0P=). نتایج آزمون آنالیز واریانس یک طرفه (ANOVA) با مقایسه دو به دو به روش Tukey نیز نشان داد که بین میزان آگاهی و تجربه کاری و همچنین بین میزان آگاهی و نوع فعالیت ارتباط آماری معنی‏داری وجود نداشت. (181/0 P= و 496/0P=) (جدول 3).

جدول 1 : توزیع فراوانی مطلق نحوه پاسخگویی دندانپزشکان مورد مطالعه به سوالات آگاهی

سوال	پاسخ
	صحیح		غلط		بدون پاسخ
	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
1- کن رادیوگرافی بلند نسبت به کن کوتاه از نظر حفاظتی مناسب‏تر است	88	0/80	11	0/10	11	0/10
2- کالیماتور Rectangular (چهارگوش) ازنظر حفاظتی مناسب‏تر از کالیماتور Circular (گرد) می‏باشد.	50	5/45	42	2/38	18	4/16
3- استفاده از سیستم دیجیتال در پرتونگاری داخل دهانی دوز رسیده به بیمار را کاهش می‏دهد.	82	5/74	14	7/12	14	7/12
4-درتهیه رادیوگرافی‏های پری‏اپیکال همواره تکنیک‏موازی نسبت به‏تکنیک نیمسازارجح است.	28	5/25	74	3/67	8	3/7
5-استفاده از تکنیک موازی تعداد رادیوگرافی‏های تکراری و نامناسب را در مقایسه با تکنیک نیمساز به میزان زیادی کاهش می‏دهد.	81	6/73	17	5/15	12	9/10
6-به منظور ظهور ثبوت مطلوب رعایت دستورات کارخانه سازنده فیلم به کارخانه سازنده محلول‏های ظهور و ثبوت ارجحیت دارد.	63	3/57	32	1/29	15	6/13
7- یکی از دلایل افزایش دوز غیر ضروری بیمار ضعف ظهور و ثبوت است.	84	4/76	15	6/3	11	0/100
8- ظهور و ثبوت با دستگاه‏های اتوماتیک همواره نسبت به ظهور دستی ارجحیت دارد.	19	3/17	81	6/73	10	1/9
9- مناسب ترین مقدارkvp برای دندانپزشکی 80- 60 است.	68	8/61	19	3/17	23	9/20
10- اشعه Low kvp کنتراست تصویر را بهبود می‏بخشد.	50	5/45	39	4/35	21	1/19
11- اشعه Low kvp دوز جذبی بیمار را کاهش می‏دهد.	24	8/21	65	1/59	21	1/19
12- شیلد تیروئید برای کودکان و زنان باردار قویاً توصیه می‏شود.	91	7/82	8	3/7	11	0/10
13- اگر همه نکات در زمینه بهداشت اشعه رعایت شود استفاده از پیش بند سربی برای همه بیماران ضرورتی ندارد.	55	0/50	44	0/40	11	0/10
14- فیلم‏های با سرعت بالا و کالیماسیون چهار گوش (Rectangular) نسبت به شیلد تیروئید در حفاظت اشعه، نقش مهمتری دارند.	55	0/50	39	5/35	16	5/14
15- دستگاه تناسلی زنان نسبت به اشعه حساس‏تر از مردان است.	57	8/51	42	2/38	11	0/10
16- خطر عمده حاصل از رادیوگرافی، سرطان ایجاد شده توسط تابش می‏باشد.	66	0/60	29	4/26	15	6/13
17- در کاربرد کدامیک از فیلم‏های زیر میزان جذب اشعه توسط بیمار کمتر است؟	53	2/48	42	2/38	15	6/13
18- نقش Film holder در حفاظت اشعه چگونه است؟	58	7/52	47	7/42	5	5/4
19- در تکنیک نیمساز،کدام روش جهت نگهداشتن فیلم در داخل دهان بیمار مناسب‏تراست؟	46	8/41	61	5/55	3	7/2
20- در موردزمانی که حفاظ سربی موجود نباشد، محل مناسب اپراتور در فاصله.... متری و در موقعیت ... است؟	51	4/46	53	2/48	6	5/5
21- در کدامیک از موارد زیر درخواست رادیوگرافی پانورامیک تنها گزینه انتخابی است؟	24	8/21	82	5/74	4	6/3
22- برای بیمار بی دندان در مراجعه اولیه به دندانپزشک درخواست چه نوع رادیوگرافی مناسب‏تر است؟	29	4/26	77	0/70	4	6/3
23- رادیوگرافی‏های Full- mouth چه هنگام درخواست می‏شود؟	54	1/49	50	5/45	6	5/5
24- بیشترین حفاظت جنین از اشعه در کدامیک از مقاطع بارداری ضروری است؟	79	8/71	29	4/26	2	8/1
25- احتمال وقوع کدامیک ازمواردزیردراکسپوز به اشعه در تمام مراحل بارداری وجود دارد؟	49	5/44	44	0/40	17	5/15
26- استعداد کدامیک از بافت‏های زیر به سرطان ناشی از اشعه بیشتر است؟	51	4/46	53	2/48	6	5/5
27- هر فرد از کدامیک از منابع زیر بیشترین میزان اشعه را دریافت می‏کند	48	6/43	57	8/51	5	5/4

جدول 2 : توزیع فراوانی، میانگین و انحراف معیار وضعیت آگاهی دندانپزشکان در مورد حفاظت اشعه در معاینات رادیوگرافی دهان

آگاهی	تعداد	درصد
ضعیف (پایین‏تر از 50%)	38	5/34
متوسط (75%-50%)	64	2/58
عالی (بالای 75%)	8	3/7
کل	110	100
میانگین (انحراف معیار)	(74/12) 65/55
فاصله اطمینان 95%	(06/58-24/53)

جدول 3 : میانگین و انحراف معیار آگاهی بر حسب جنس، تجربه کلینیکی، نوع فعالیت و شرکت در باز آموزی

متغیر آگاهی		میانگین	انحراف معیار	P-value
جنسیت	زن	81/56	21/11	518/0
جنسیت	مرد	11/55	4/13	518/0
سال‏های تجربه کلینیکی	کمتر از 5 سال	11/59	00/10	181/0
	بین 10-5 سال	52/52	97/12
	بیشتر از 10سال	12/56	26/13
نوع فعالیت	خصوصی	11/56	34/13	496/0
	عمومی	16/58	87/10
	خصوصی- عمومی	64/53	33/12
بازآموزی	بله	95/55	93/13	985/0
بازآموزی	خیر	90/55	07/12	985/0

بحث

مطالعه حاضر با هدف سنجش میزان آگاهی دندانپزشکان عمومی شهر رشت برای اولین بار در رابطه با حفاظت اشعه انجام شد و طبق نتایج حاصل از آن، میزان آگاهی دندانپزشکان در مورد خطرات اشعه ایکس و اصول حفاظت در معاینات رادیوگرافی دهان، در حد متوسط ارزیابی شد.

در مطالعه مشابهی که توسط Svenson و همکارانش

در سال 1997، جهت ارزیابی آگاهی رادیولوژی دهان در میان دندانپزشکان سوئدی انجام پذیرفت، 79% از دندانپزشکان از آگاهی بالایی در این زمینه برخوردار بودند.⁽¹⁾ اما در مطالعه Aps در سال 2010، میزان آگاهی دندانپزشکان عمومی اهل فلاندر در بلژیک در زمینه رادیولوژی دهان و دندان و حفاظت اشعه ضعیف ارزیابی شد.⁽⁶⁾ البته در پرسشنامه این محققان به ترتیب 11 و 9 سؤال مربوط به آگاهی ولی در پرسشنامه مطالعه ما 27 سؤال وجود داشت و امکان بررسی دقیق‏تر را فراهم می‏نمود. از طرف دیگر طبق گزارش Svenson در بسیاری از شهر‏های سوئد رادیولوژیست دهان وجود دارد که بطور معنی‏ داری سطح بالاتری از دانش رادیولوژی به خاطر نقش این متخصصان در آموزش مداوم وجود دارد. اما در مطالعه Aps، یکی از علل ضعف آگاهی را می‏توان به نبودن متخصص رادیولوژی فک و صورت در آنجا و تدریس این واحد درسی در دانشگاه‏ها توسط دندانپزشکان عمومی و یا رادیولوژیست‏های پزشکی طبق گزارش محقق مرتبط دانست.^(6و2) Geits و همکاران تاثیر شاغل بودن دندانپزشکان در مراکز دانشگاهی را در استفاده از روش‏های کاهش دوز در حرفه شخصی شان، مورد مطالعه قرار دادند. طبق گزارش آنها دندانپزشکانی که در دانشکده فعالیت می‏کردند، تکنیک‏های کاهش دوز را برابر و یا بیشتر از موارد گزارش شده توسط دندانپزشکان خارج از دانشکده به کار می‏بردند. آنها این طور نتیجه‏گیری کردند که پذیرش بیشتر این اعمال به وسیله اعضاء شاغل در دانشکده، ممکن است مربوط به تاکید استفاده از آنها در امر آموزش کلینیکی دانشجویان دندانپزشکی باشد.⁽⁷⁾

دندانپزشکان مورد مطالعه ما در زمینه جزئیات تجهیزات رادیوگرافی اعم از کن، کالیماتور و kVp مناسب دندانپزشکی در مقایسه با دندانپزشکان مورد مطالعه در سوریه و ترکیه از آگاهی مناسب‏تری برخوردار بودند.^(5و4) در زمینه تکنیک‏های رادیوگرافی داخل دهانی، هرچند که اکثر دندانپزشکان از مزایای تکنیک موازی آگاهی داشتند، اما در کار حرفه‏ای خود تکنیک نیمساز را بکار می‏بردند و از فیلم‏نگهدار استفاده نمی‏کردند. علت اینکه چرا دندانپزشکان با وجود داشتن آگاهی، به دانسته‏های خود عمل نمی‏کنند به وضوح مشخص نیست، شاید به خاطر مشکلاتی که در هنگام کار کردن با تکنیک‏های جدید دارند که احتمالاً می‏تواند مربوط به عدم استفاده روتین از تکنیک‏های جدید در واحدهای عملی دانشکده‏ها و صرفاً آموختن آنها در دروس نظری باشد. در مطالعات انجام شده در ترکیه، سوریه و اوگاندا نیز اکثراً از تکنیک نیمساز استفاده می کردند.^(8و5و4) و عجیب‏تر اینکه در مطالعه Ilguy در ترکیه، 8/16% دندانپزشکان در حین تابش اشعه به بیمار، خودشان فیلم را در داخل دهان بیمار نگه می‏داشتند.⁽⁵⁾ در مطالعه Jacobs در بلژیک نیز 8% دندانپزشکان همین روش را بکار می‏بردند.⁽⁹⁾ در زمینه ظهور و ثبوت، 95% دندانپزشکان مورد مطالعه ما همانند دندانپزشکان ترکیه در مطالعه Ilguy در کار خود پروسسینگ دستی را ترجیح می‏دادند.⁽⁵⁾ که این امر می‏تواند مربوط به هزینه زیاد تجهیزات اتوماتیک، تأمین آب و برق دستگاه و تمیز کردن مرتب آن باشد. اما دندانپزشکان به سوال مربوط به ارجحیت پروسسینگ اتوماتیک نسبت به روش دستی، کمترین درصد پاسخ صحیح را دادند، که نیاز به اطلاع‏رسانی بیشتر دندانپزشکان را می‏رساند. در مورد اینکه کاربرد کدامیک از فیلم‏ها میزان جذب اشعه توسط بیمار را کاهش می دهد، کمتر از 50% افراد F-Speed را انتخاب کرده بودند و اکثر آنها همانند دندانپزشکان مورد مطالعه Jacobs در بلژیک فیلم با سرعت E را به طور روتین در حرفه خود برگزیده بودند.⁽⁹⁾ هرچند در مقایسه با مطالعه Salti وIlguy، دندانپزشکان مطالعه ما در زمینه سرعت فیلم‏ها آگاهی خوبی داشتند. بطوری که در مطالعه Ilguy، 66% افراد هیچ آگاهی در مورد سرعت فیلم‏های مورد استفاده خود نداشتند و تنها 3/2% آنها فیلم F را در کاهش دوز بیمار ارجح می‏دانستند. و در مطالعه Salti نیز 73% افراد فیلم D-Speed را انتخاب کرده بودند.^{( 4)} Alcaraz در گزارش کلی از مطب‏های دندانپزشکی اسپانیا، نشان داد که 3/82% از آنها در سال 2003 همچنان فیلم با سرعت D را مورد استفاده قرار می‏دادند و فیلم‏های E و F به طور معمول استفاده نمی‏شدند.⁽¹⁰⁾

در مطالعه حاضر، بیشتر دندانپزشکان (5/74%) از اینکه سیستم دیجیتال دوز رسیده به بیمار را کاهش می‏دهد آگاهی داشتند، در عین حال 4/26% آنها رادیوگرافی دیجیتال داشتند. همچنین طبق مطالعات انجام شده در جاهای دیگر نیز کمتر از 50% دندانپزشکان مجهز به رادیوگرافی دیجیتال بودند.^(9و6-4) این امر نشان‏دهنده این است که در کشورهای دیگر نیز هنوز استفاده از سیستم دیجیتال، معمول و روتین نشده است و شاید یک علت مهم آن هزینه بالای این تجهیزات باشد.

حلاجی و همکارانش در مطالعه‏ای که با هدف بررسی آگاهی و عملکرد دندانپزشکان نسبت به بهداشت اشعه در مطب‏ها و مراکز دندانپزشکی در شهر تهران در سال 1384 انجام دادند، آگاهی دندانپزشکان در زمینه رعایت بهداشت اشعه را همانند مطالعه ما متوسط ارزیابی کردند. در این مطالعه 2/62% افراد از تکنیک نیمساز، 3/31% از فیلم E، 9/23% موارد از فیلم‏نگهدار، 5/84% از روش کاهش زمان تابش در اطفال نسبت به بزرگسالان و 9/21% موارد از حفاظ سربی استفاده می‏کردند.⁽¹¹⁾

در مطالعه حاضر بیشترین درصد پاسخ صحیح (7/82%) مربوط به استفاده از شیلد تیروئید برای کودکان و زنان باردار بود. در مطالعه Svenson نیز 99% از دندانپزشکان با این مساله موافق بودند.⁽²⁾ متاسفانه، درصد کمی از دندانپزشکان به سوالات مربوط به درخواست رادیوگرافی پاسخ صحیح دادند که حاکی از آگاهی ضعیف آنها در مورد معیارهای تجویز رادیوگرافی می‏باشد و باید در برنامه‏های آموزشی مختلف دندانپزشکان را در این زمینه آگاه نمود. اما در خصوص بیولوژی اشعه میزان آگاهی دندانپزشکان بهتر بود، بطوری که تقریباً نیمی از دندانپزشکان به اکثر سؤالات مطرح شده در این زمینه پاسخ صحیح دادند. در مطالعه Svenson، 80% افراد به سؤالات رادیوبیولوژی پاسخ صحیح داده بودند.⁽²⁾

در مطالعه ما بین میزان آگاهی و جنسیت دندانپزشکان ارتباطی مشاهده نشد که مشابه مطالعه Svenson می‏باشد. همچنین در مطالعه حاضر، بین سابقه تجربه کلینیکی افراد، نوع فعالیت آنها (گروهی، شخصی) و برخورداری از آموزش بعد از فارغ‏التحصیلی، با میزان آگاهی افراد ارتباطی مشاهده نگردید. در مطالعه Svenson، دندانپزشکان با سابقه کاری بین 25-5 سال و دندانپزشکانی که به صورت گروهی کار می‏کردند که در عین حال جزء بیشترین درصد شرکت‏کنندگان در دوره‏های آموزشی بعد از فارغ‏التحصیلی نیز بودند، آگاهی بالاتری داشتند.⁽²⁾ طبق گزارش Svenson، دندانپزشکانی که در سوئد به صورت گروهی و دولتی کار می‏کردند، بیشتر روی بیماران کمتر از 19 سال کار می‏کردند و بنابراین ممکن است از لحاظ خطرات اشعه بیشتر نگران باشند و توجه شان نسبت به بکار گیری تکنیک‏های با دوز کمتر و شرکت در دوره‏های آموزشی بیشتر باشد. در مطالعه ما بیش از نیمی از دندانپزشکان سابقه تجربه کلینیکی بیشتر از 10 سال (6/53%) داشتند. تنها 7/12% از دندانپزشکان به صورت گروهی فعالیت می‏کردند و تعداد زیادی از آنها یعنی 6/73% در دوره‏های بازآموزی در زمینه حفاظت اشعه شرکت نکرده بودند. بنابراین رابطه آماری به دست آمده (05/0P>) در این زمینه را شاید نتوان با قاطعیت رد کرد یا پذیرفت.

نتیجه گیری

با تـوجه به آگاهی مـتوسط دندانپزشکان شرکت‏کننده

در این تحقیق، می‏توان اینگونه نتیجه‏گیری کرد که احتمالاً کیفیت و کمیت آموزش‏ها در دوران قبل و بعد از فارغ‏التحصیلی ناکافی بوده و نتوانسته آن طور که شایسته است در بالا بردن سطح آگاهی دندانپزشکان نقش داشته باشد. از آنجا که میزان آگاهی و دانش دندانپزشکان اثر مستقیم و موثری بر عملکرد آنها دارد، دانشکده‏های دندانپزشکی و متخصصان رادیولوژی می‏توانند از یک سو با ارتقاء کیفیت آموزشی دانشجویان دندانپزشکی و از سوی دیگر با برقراری دوره‏های آموزشی موثر و کارآمد برای به روز نگهداشتن علم و آگاهی فارغ‏التحصیلان در این زمینه گام مهمی بردارند.

تشکر و قدردانی

در پایان از زحمات آقای دکتر احسان کاظم‏نژاد، استادیار گروه آمار زیستی دانشگاه علوم پزشکی گیلان تقدیر و تشکر می‏گردد.

مراجع

White S, Pharoah M. Oral Radiology Principle and Interpretation. 5^th ed. St. Louis: Mosby Co; 2004. P. 47-67.
Svenson B, Soderfeldt B, Grondhal H. Knowledge of oral radiology among Swedish dentists. Dentomaxillofac Radiol 1997; 26(4): 219-24.
Svenson B, Grondahl HG, Soderfeldt B. A logistic regression model for analyzing the relation between dentists' attitudes, behavior and knowledge in oral radiology. Acta Odontol Scand 1998; 56(4): 215-9.
Salti L, Whaites EJ. Survey of dental radiographic services in private dental clinics in Damascus, Syria. Dentomaxillofac Radiol 2002; 31(2): 100-5.
Ilguy D, Ilguy M, Dincer S, Bayirli G. Survey of dental radiological practice in Turkey. Dentomaxillofac Radiol 2005; 34(4): 222-7.
Aps JK. Flemish general dental practitioners' knowledge of dental radiology. Dentomaxillofac Radiol 2010; 39(2): 113-8.
Geist JR, Katz JO. The use of radiation dose-reduction techniques in the practice of dental faculty members. J Dent Educ 2002; 66(6): 697-702.
Mutyabule TK, Whaite EJ. Survey of radiography and radiation protection in general dental practice in Uganda. Dentomaxillofac Radiol 2002; 31(3): 164-9.
Jacobs R, Vanderstappen M, Bogaerts R, Gijbels F. Attitude of the Belgian dentist population towards radiation protection. Dentomaxillofac Radiol 2004; 33(5): 334-9.
Alcaraz M, Navarro C, Vicente V, Canteras M. Dose reduction of intraoral dental radiography in spain. Dentomaxillofac Radiol 2006; 35(4): 295-8.
Halaji A. Survey of dentists' knowledge and behavior about radiation health in Tehran dental clinics. [Doctorate Thesis]. Iran. Dental School of Tehran University of Medical Siences; 2006. (Persian)