ارزیابی سن مراحل تکاملی دندان‏های دائمی فک پایین با روش Demirjian

ایمانی مقدم, ماهرخ; باقرپور, علی; توحیدی, الهه; عین القضاتی, ماندانا

doi:10.22038/jmds.2011.974

ارزیابی سن مراحل تکاملی دندان‏های دائمی فک پایین با روش Demirjian

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشیار رادیولوژی دهان، فک و صورت، مرکز تحقیقات دندانپزشکی، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد

² استادیار رادیولوژی دهان، فک و صورت، مرکز تحقیقات دندانپزشکی، دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد

³ دستیار تخصصی گروه رادیولوژی دهان، فک و صورت دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد

⁴ دندانپزشک

10.22038/jmds.2011.974

چکیده

مقدمه: تخمین سن کودکان در پزشکی قانونی معمولا بر اساس مراحل تکاملی دندان در رادیوگرافی ارزیابی می‌شود. یکی از روش‌های مورد استفاده به این منظور تکنیک Demirjian است. این مطالعه با هدف ارزیابی سن مراحل تکاملی Demirjian در دندان‏های دائمی فک پایین در رادیوگرافی پانورامیک در بیماران 6 تا 13 ساله مراجعه کننده به بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی مشهد انجام شد.
مواد و روش‏ها: در این مطالعه‌ی مقطعی-توصیفی ارتوپانتوموگراف‏های 310 (169 دختر و 141 پسر) کودک ایرانی 13-6 ساله مراجعه‏کننده
به دانشکده دندانپزشکی مشهد انتخاب شدند. سن تقویمی هر نفر با تفریق تاریخ تهیه رادیوگرافی از تاریخ تولد وی محاسبه شد و مراحل تکاملی هر یک از هفت دندان کوآدرانت چپ فک پایین (31 تا 37) با روش Demirjian ثبت شد. برای مقایسه میانگین سنی مراحل مختلف تکامل دندانی در دو جنس، آزمون t مستقل بکار گرفته‌شد.
یافته‌ها: میانگین سن تقویمی مراحل G دندان ‏های 32 و 33، مرحله F دندان 34 و مرحله D و F دندان 35 بین دو جنس متفاوت بود
(05/0>P). میانگین سن تقویمی دندان‏های 31، 36 و 37 در دو جنس و در مراحل مختلف تکاملی اختلاف معنی‌داری نداشتند (05/0<P).
نتیجه‌گیری: میانگین سنی مراحل تکاملی مختلف دندان‏های فک پایین در روش Demirjian مشابه مطالعات قبلی بود. همچنین مرحله تکاملی دندان‏های فک پایین دختران نسبت به پسران هم سن جلوتر بود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Age Assessment of Developmental Stages of Permanent Mandibular Teeth Using the Demirjian Method

نویسندگان [English]

Mahrokh ImaniMoghaddam ¹
Ali Bagherpour ²
Elahe Tohidi ³
Mandana Einolghozati ⁴

¹ Associate Professor of Oral Radiology, Dental Research Center, School of Dentistry, Mashhad University of Medical Sciences, Mashhad, Iran

² Assistant Professor of Oral Radiology, Dental Research Center, School of Dentistry, Mashhad University of Medical Sciences, Mashhad, Iran

³ Postgraduate Student, Dept of Oral Radiology, School of Dentistry, Mashhad University of Medical Sciences, Mashhad, Iran

⁴ Dentist

چکیده [English]

Introduction: Age estimation of the children usually is assessed using tooth developmental stages in radiographs. The Demirjian’s method is one of them. This study was done with the aim of assessment of the Demirjian’s developmental age stages of the permanent mandibular teeth in panoramic radiographs of 6-13 years old patients attended to Radiology Department of Mashhad dental school.
Materials & Methods: In this descriptive cross-sectional study, a sample of 310 orthopantomographs taken from 169 girls and 141 boys between 6 and 13 years old referred to Mashhad dental school was selected. The chronological age of each child was calculated by subtracting her or his birth date from the date on which the radiograph had been obtained and the developmental stages of each of the seven left mandibular permanent teeth were recorded using the Demirjian method. Independent-sample t test was applied for comparison of the mean age of different developmental stages in both genders.
Results: The mean chronological age of stage G of teeth 32 and 33, stage F of tooth 34 and stages D and F of tooth 35 was different between the two genders (P<0.05). The mean chronological age of teeth 31, 36 and 37 in both sexes and in different developmental stages showed no statistically significant difference (P>0.05).
Conclusion: The mean ages of different developmental stages of permanent mandibular teeth using the Demirjian method were similar to former studies. Also, the stage of mandibular teeth development was higher in girls than boys with similar chronological ages.

کلیدواژه‌ها [English]

Demirjian’s method
Panoramic Radiography
tooth development

اصل مقاله

مقدمه

تخمین سن کودکان نقش مهمی در پزشکی قانونی، بیماری‏های غدد اطفال و دندانپزشکی بالینی دارد. سن دندانی به خصوص در تشخیص و طرح درمان دندانپزشکی اطفال و ارتدنسی نقش مهمی دارد.⁽¹⁾ سن دندانی کودکان میتواند بر اساس رویش یا مراحل شکل‏گیری دندان در رادیوگرافی ارزیابی شود. ارزیابی مراحل تکاملی دندانی نسبت به رویش دندان باارزش‏تر است زیرا زمان رویش دندان کوتاه میباشد و با زمان ظهور دندان در د‏هان تعیین میشود و این رخداد با عوامل موضعی مانند فقدان فضا و عوامل سیستمیک مانند وضعیت تغذیهای تغییر میکند.^(5-2)

چندین روش برای تعیین تکامل دندانی در رادیوگرافی توصیف شده است.^(6و3) اکثر این روش‏ها بر پایه مقایسه تکامل رادیوگرافیک دندان با نمودارهای استاندارد مربوط به جمعیت‏های بزرگ میباشد.⁽¹⁾ یکی از روش‏هایی که به طور وسیعی مورد استفاده قرار میگیرد روش Demirjian و همکاران است که در سال 1973 برای اولین بار شرح داده شد و بر پایه مطالعه روی جمعیت بزرگی از کودکان فرانسوی-کانادایی بود.⁽⁶⁾ در این روش تکامل هفت دندان دائمی چپ فک پایین در رادیوگرافی پانورامیک ارزیابی شده و به 8 مرحله A تا H طبقه‏بندی میشود (تصویر 1).⁽⁷⁾

Tunc و همکارش در مطالعهای که در سال 2008 بر روی رادیوگرافیهای پانورامیک 900 کودک 12-4 ساله سالم شمال ترکیه انجام دادند به این نتیجه رسیدند که عموما متوسط سنی هریک از مراحل تکاملی Demirjian در دختران در سنی پایینتر به نسبت پسران اتفاق میافتد.⁽⁸⁾ یافتههای Lee SE و همکاران درکره جنوبی (سئول) نیز جلوتر بودن تکامل تمام دندان‏ها به جز دندان‏های عقل را در دختران نشان داد.⁽⁹⁾

روش Demirjian در جمعیت‏های مختلف بررسی شده است و کاربرد مقیاس‏های بلوغ Demirjian اختلاف‏هایی را بین نژاد‏های مختلف جهان نشان داده است.^(12-10) با توجه به اینکه مطالعات مشابه در کشور‏های دیگر انجام شده و مطالعه مشابهی در ایران انجام نگردیده است، این مطالعه با هدف ارزیابی سن مراحل تکاملی Demirjian در دندان‏های دائمی فک پایین در بیماران 6 تا 13 ساله مراجعه‏کننده به بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی مشهد انجام شد.

تصویر 1 : مراحل تکاملی Demirjian در دندان‏های مولر و پرمولر دائمی فک پایین ⁽⁷⁾

مواد و روش‏ها

در این مطالعه مقطعی-تحلیلی رادیوگراف‏های پانورامیک 310 کودک ایرانی 13-6 ساله مراجعه کننده به دانشکده دندانپزشکی مشهد با سن تقویمی و جنس مشخص به روش نمونهگیری آسان انتخاب شدند. معیار‏های ورود نمونه‏ها وجود رادیوگرافی پانورامیک با کیفیت تشخیصی مناسب و عدم وجود بیماری‏های سیستمیک و موضعی موثر بر تکامل دندان‏های دائمی فک پایین بود. معیار‏های حذف بیمار بدشکلی تصویر پانورامیک، هیپودنشیا (Hypodontia) یا پاتولوژی وسیع ناحیه دندان‏های چپ فک پایین بود. سن تقویمی بیمار با تفریق تاریخ تهیه رادیوگرافی پانورامیک از تاریخ تولد و تبدیل آن به سن اعشاری بدست آمد (25/9 سال ₌ 9 سال و 3 ماه).

رادیـوگرافـی‏های پـانورامــیک تـوسـط سـیستـم PLANMECA (PLANMECA_2002 CC-Finland) و به وسیله یک نفر متخصص رادیولوژی فک و صورت تهیه شده بود. موقعیت سر بیمار و همچنین عوامل اکسپوژر (kVp, mA) دستگاه برای هر بیمار به طور اختصاصی تنظیم شده بود. برای کسب دانسیته و کنتراست یکسان در کلیه رادیوگرافی‏ها از ترکیب فیلم پانورامیک AGFA (ساخت آلمان) و اسکرین (Lanex, Regular Speed)KODAK استفاده شده بود و ظهور و ثبوت تمام فیلم‏ها به طور اتوماتیک به وسیله پروسسور نوع PROTEC (ساخت آلمان)، انجام گردیده بود. تمام رادیوگرافی‏ها در شرایط اتاق نیمه تاریک با استفاده از View Box توسط یک مشاهده‏گر مورد ارزیابی قرار گرفت و مراحل تکاملی دندان‏های دائمی چپ فک پایین (31 تا 37) بجز مولر سوم با روش Demirjian که فرآیند تکاملی دندان را به 8 مرحلهی A تا H تقسیم میکند (تصویر 1) ثبت شد. لازم به ذکر است که روش استاندارد Demirjian مربوط به دندان‏های دائمی سمت چپ فک پایین است و به این دلیل دندان‏های ذکر شده مورد بررسی قرار گرفت.

تحلیل آماری داده‏ها به کمک نرم افزار SPSS با ویرایش 15 انجام شد. آزمون One-sample Kolmogorov-Smirnov برای ارزیابی توزیع نرمال سن تقویمی کودکان بکار برده شد. آزمون Mann-Whitney U برای ارزیابی وجود اختلاف در سن تقویمی بین پسران و دختران استفاده شد. همچنین آزمون t مستقل جهت بررسی وجود اختلاف بین میانگین سنی مراحل مختلف تکاملی دندان‏ها در دو جنس بکار گرفته شد. در مواردی که مقدار P کمتر از 05/0 بود، یافته‏ها از لحاظ آماری معنیدار در نظر گرفته میشد.

یافته‏ها

کودکان شرکت کننده در این مطالعه شامل 169 دختر و 141 پسر به ترتیب با میانگین سنی و انحراف معیار 73/1±48/9 و 78/1±51/9 سال بودند. جدول 1 نشان‏دهنده توزیع بیماران بر حسب گروه سنی و جنس می‏باشد. قابلیت تکرار نتایج مشاهدات مشاهدهگر
(Intra-observer reproducibility) به وسیله ارزیابی مجدد 35 رادیوگرافی پانورامیک (حدود 10% کل رادیوگراف‏ها) پس از یک ماه انجام شد. درصد توافق در مشاهده دوم جهت ارزیابی مرحله تکاملی هفت دندان دائمی سمت چپ فک پایین در 245 دندان (35 رادیوگرافی پانورامیک × 7 دندان موجود در یک کوآدرانت=35×7)، 91% بود، به طوری که در مشاهده دوم 9 دندان یک مرحله بالاتر و 14 دندان یک مرحله عقب‏تر ثبت شدند. آزمون
One-Sample Kolmogorov-Smirnov نشان داد که توزیع سن تقویمی مراجعین از توزیع نرمال تبعیت میکند (08/0=P). نتایج آزمون Mann-Whitney U اختلاف آماری معنی‏داری را بین سن تقویمی دو جنس نشان نداد (متوسط رتبه‏ها به ترتیب در پسران و دختران 49/156 و 68/154 بود، 86/0=P). میانگین سنی (±انحراف معیار) مراحل مختلف تکاملی دندان‏ها در روش Demirjian به تفکیک جنس در جدول 2 ذکر شده است. مرحله H (مرحلهی نهایی تکامل دندان در روش Demirjian) به دلیل اینکه حد بالایی سن افراد در این مرحله قابل تعیین نبود حذف شد. جدول 3 نتایج آزمون t مستقل در هر مرحله تکاملی در دندان‏های 31 تا 37 در دختران و پسران را نمایش میدهد. با توجه به جدول 3 به ترتیب میانگین سن تقویمی بین دختران و پسران در مراحل G دندان 32، F و G دندان 33، F دندان 34 و مرحله D و F دندان 35 دارای اختلاف معنی‏داری بودند (05/0>P). یافته‏‏های جدول 3 نشان داد میانگین سن تقویمی دندان‏های 31، 36 و 37 در دو جنس و در مراحل مختلف تکامل دندانی Demirjian اختلاف معنی‏داری نداشتند (05/0<P).

جدول 1 : توزیع فراوانی گروه سنی کودکان مورد مطالعه بر اساس جنس

سن تقویمی	مذکر	مونث	کل (درصد) تعداد
سن تقویمی	(درصد) تعداد	(درصد) تعداد	کل (درصد) تعداد
99/6-6	(6/5) 8	(3/5) 9	(5/5) 17
99/7-7	(4/18) 26	(4/15) 26	(8/16) 52
99/8-8	(5/20) 29	(9/21) 37	(3/21) 66
99/9-9	(4/13) 19	(9/18) 32	(5/16) 51
99/10-10	(3/16) 23	(8/14) 25	(5/15) 48
99/11-11	(2/14) 20	(4/12) 21	(2/13) 41
99/12-12	(6/11) 16	(3/11) 19	(3/11) 35
کل	(100) 141	(100) 169	(100) 310

جدول 2 : میانگین سنی (انحراف معیار) مراحل تکاملی مختلف دندان‏های 31 تا 37 در روش Demirjian به تفکیک جنس

شماره دندان	جنس	مراحل تکاملی Demirjian
		D		E		F		G
		تعداد	میانگین سن (SD)	تعداد	میانگین سن (SD)	تعداد	میانگین سن (SD)	تعداد	میانگین سن (SD)
31	پسر	-	-	-	-	21	(99/0)35/7	24	(68/0)23/8
31	دختر	-	-	-	-	13	(61/0)02/7	21	(78/0)97/7
32	پسر	-	-	4	(72/0)73/6	40	(92/0)89/7	33	(08/1)20/9
32	دختر	-	-	3	(48/0)39/6	32	(80/0)60/7	35	(73/0)49/8
33	پسر	-	-	31	(94/0)65/7	97	(43/1)73/9	10	(57/0)30/12
33	دختر	-	-	18	(82/0)14/7	105	(12/1)97/8	26	(98/0)33/11
34	پسر	2	(007/0)43/6	66	(99/0)15/8	60	(14/1)55/10	10	(79/0)02/12
34	دختر	4	(23/0)27/6	50	(82/0)90/7	77	(02/1)61/9	25	(96/0)55/11
35	پسر	22	(80/0)54/7	65	(28/1)81/8	48	(97/0)99/10	5	(21/0)58/12
35	دختر	13	(64/0)86/6	63	(02/1)51/8	78	(25/1)28/10	13	(63/0)27/12
36	پسر	-	-	-	-	6	(60/1)45/7	71	(08/1)36/8
36	دختر	-	-	-	-	5	(51/0)86/6	69	(00/1)33/8
37	پسر	12	(07/1)37/7	64	(12/1)35/8	49	(02/1)62/10	16	(72/0)13/12
37	دختر	18	(90/0)34/7	65	(82/0)40/8	61	(99/0)38/10	23	(73/0)04/12

جدول 3 : آزمون t مستقل در مراحل تکاملی مختلف Demirjian بین دو جنس

شماره دندان

مراحل تکاملی Demirjian

P-value

فاصله اطمینان 95%

P-value

فاصله اطمینان

95%

P-value

فاصله اطمینان 95%

P-value

فاصله اطمینان 95%

کران بالا

کران پایین

کران بالا

کران

پایین

کران بالا

کران پایین

کران بالا

کران پایین

28/0

95/0

29/0-

20/0

70/0

15/0-

16/0

69/0

12/0-

003/0^*

16/1

25/0

07/0

01/1

05/0-

000/0^*

11/1

39/0

001/0^*

51/1

43/0

13/0

59/0

08/0-

000/0^*

29/1

56/0

17/0

17/1

22/0-

01/0^*

21/1

14/0

13/0

71/0

09/0-

001/0^*

11/1

31/0

30/0

93/0

30/0-

85/0

38/0

31/0-

30/0

08/1

35/0-

80/0

30/0

38/0-

22/0

61/0

14/0-

69/0

57/0

38/0-

بحث

روش‏های تعیین رشد و تکامل کودکان از جنبه پزشکی و دندانپزشکی دارای اهمیت زیادی است.⁽¹⁾ تکامل دندان‏ها به صورتی گسترده برای ارزیابی رشد و بلوغ استفاده میشود. شیوه‏های متعددی برای ارزیابی و پیش‏بینی بلوغ وجود دارد که سیستم Demirjian ساده‏ترین و عملی‏ترین شیوه است.^(14و13) محققین متعددی از این روش برای ارزیابی تکامل دندانی جمعیت‏های مختلف استفاده نموده‏اند و تحقیقات با استفاده از این روش در نژاد‏های مختلف تفاوت‏های معنی‏داری را در تکامل دندانی نشان دادهاند.⁽¹⁵⁾ با توجه به موارد فوق این مطالعه با هدف تعیین سن مراحل مختلف تکاملی دندان‏های فک پایین در کودکان مراجعه‏کننده به دانشکده دندانپزشکی مشهد انجام شد.

Tunc و هـمکـارش⁽⁸⁾ در سـال 2008 مـطالعهای

گذشته‏نگر بر روی 900 رادیوگرافی پانورامیک کودکان شمال ترکیه برای تعیین سن تکاملی مراحل مختلف دندان‏های 31 تا 37 با روش Demirjian انجام دادند. مقایسهی یافته‏های آنان با مطالعه ما نشان داد که میانگین سن مراحل مختلف تکاملی دندان‏ها به جز دندان 37 تقریباً مشابه بود. میانگین سنی پسران و دختران ترک در مرحلهی E دندان 37، به ترتیب 85/9 و 53/9 سال و در مطالعه ما در پسران و دختران به ترتیب 35/8 و 40/8 سال بود. این اختلاف میتواند مربوط به حجم بیشتر نمونه مورد مطالعه و اختلافات نژادی که میتواند شروع مرحله بلوغ را تحت تاثیر قرار دهد باشد، زیرا مرحلهی E دندان 37 تقریباً با شروع بلوغ جنسی دختران همخوانی دارد.

در مطالعه ما در تمامی مراحل تکاملی دندان‏های مورد نظر به جز مرحله E دندان 37، میانگین سن تقویمی هر مرحله در پسران بالاتر از میانگین سن تقویمی دختران در همان مرحله بود (جدول 2). این یافته مشابه نتایج مطالعه Tunc و همکارش⁽⁸⁾ و Liversidge و همکارش⁽¹⁵⁾ بود. البته در مطالعه آنها پسران در مرحلهی D دندان 31 میانگین سنی پایین‏تری داشتند (به ترتیب 46/4 و 65/4 سال در پسران و دختران). مطالعه Lee و همکاران⁽⁹⁾ نیز که در دانشگاه سئول بر روی 2706 بیمار (1323 پسر و 1383 دختر) انجام گردید نشان داد که سن تقویمی پسران در مراحل تکاملی D تا G در مقایسه با دختران بالاتر بود. پایین‏تر بودن سن تکاملی دندان‏ها در پسران در هر دو مطالعه را میتوان به بلوغ دیرتر آنها نسبت داد.

در این مطالعه میانگین سن تقویمی بین دختران و پسران در مراحل G دندان 32، F و G دندان 33، F دندان 34 و مرحلهی D و F دندان 35 دارای اختلاف معنی‏داری بودند (05/0>P). این مراحل تقریباً منطبق با سن شروع بلوغ جنسی در دو جنس می باشد. اختلاف سن بلوغ جنسی در پسران و دختران، تفاوت میانگین سنی این مراحل در دندان‏های 32، 33 و 35 را توجیه میکند.

نتیجهگیری

میانگین سنی مراحل تکاملی مختلف دندان‏های فک پایین در روش Demirjian مشابه مطالعات قبلی بود، همچنین مرحله تکاملی دندان‏های فک پایین دختران نسبت به پسران هم سن، جلوتر بود.

پیشنهاد میشود مطالعات بعدی با تعداد نمونه‏های بالاتر و با استفاده از نمونه‏هایی از سایر مناطق ایران انجام گیرد.

تشکر و قدردانی

نویسندگان این مقاله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی مشهد به دلیل تصویب و پشتیبانی این طرح با کد 85209 در شورای پژوهشی دانشگاه تقدیر و سپاسگزاری میکنند.

مراجع

Koshy S, Tandon S. Dental age assessment: The applicability of Demirjian's method in south Indian children. Forensic Sci Int 1998; 94(1-2): 73-85.
Eid RM, Simi R, Friggi MN, Fisberg M. Assessment of dental maturity of Brazilian children aged 6 to 14 years using Demirjian’s method. Int J Paediatr Dent 2002; 12(6): 423-8.
Moorrees CF, Fanning EA, Hunt EEJr. Age variation of formation stages for ten permanent teeth. J Dent Res 1963; 42(6): 1490-502.
Infante PF, Owen GM. Relation of chronology of deciduous tooth emergence to height, weight and head circumference in children. Arch Oral Biol 1973; 18(11): 1411-7.
McGregor IA, Thomson AM, Billewicz WZ. The development of primary teeth in children from a group of Gambian villages, and critical examination of its use for estimating age. Br J Nutr 1968; 22(2): 307-14.
Demirjian A, Goldstein H, Tanner JM. A new system of dental age assessment. Hum Biol 1973; 45(2): 211-27.
Frucht S, Schnegelsberg C, Schulte-Mönting J, Rose E, Jonas I. Dental age in southwest Germany, a radiographic study. J Orofac Orthop 2000; 61(5): 318-29.
Tunc ES, Koyuturk AE. Dental age assessment using Demirjian's method on northern Turkish children. Forensic Sci Int 2008: 175(1); 23-6.
Lee SE, Lee SH, Lee JY, Park HK, Kim YK. Age estimation of Korean children based on dental maturity. Forensic Sci Int 2008; 178(2-3): 125-31.
Nystrom M, Haataja J, Kataja M, Evalahti M, Peck L, Kleemola-Kujala E. Dental maturity in finnish children, estimated from the development of seven permanent mandibular teeth. Acta Odontol Scand 1986; 44(4): 193-8.
Davis PJ, Hagg U. The accuracy and precision of the “Demirjian System” when used for age determination in Chinese children. Swed Dent J 1994; 18(3): 113-6.
Liversidge HM, Speechly T, Hector MP. Dental maturation in British children: are Demirjian’s standards applicable? Int J Paediatr Dent 1999; 9(4): 263-9.
Mincer HH, Harris EF, Berryman HE. The A.B.F.O. study of third molar development and its use as an estimator of chronological age. J Forensic Sci 1993; 38(2): 379-90.
Garamendi PM, Landa MI, Ballesteros J, Solano MA. Reliability of the methods applied to assess age minority in living subjects around 18 years old. A survey on a Moroccan origin population. Forensic Sci Int 2005; 154(1): 3-12.
Liversidge HM, Speechly T. Growth of permanent mandibular teeth of British children aged 4 to 9 years. Ann Hum Biol 2001; 28(3): 256-62.