نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 مربی، گروه رادیولوژی فک و صورت، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی،تهران، ایران
2 استادیار، گروه رادیولوژی فک و صورت، دانشکده دندانبزشکی شهید بهشتی تهران، ایران
3 دندانپزشک
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction: Dental diagnosis may be affected by the occurrence of the errors in the intra-oral radiographic images and the patients’ treatment plan can be problematic in these cases. The repetition of these radiographs increases the risks of radiation exposure for the patients in turn. The present study assessed the incidences of common bitewing and periapical radiographic errors taken by 7 semester dental students at Shahid Beheshti Dental School during 2012 and 2013.
Materials & Methods: In this cross-sectional descriptive research, 1900 bitewing and periapical images prepared by the 7 semester dental students were collected. Radiographic observations were done and the incidence of five conventional radiographic errors and repetition of the radiographies were determined. The frequency and percentage of common radiographic errors were calculated and results were report with regard to the radiography type, the location and the student gender, and the results were analyzed using the Chi-Square test.
Results: The errors of processing (26.58%), film placement (11.47%), horizontal angle (10.89%); cone-cut (9.05%) and vertical angle (5%) were reported as the most common radiographic errors respectively. The repetition rate of the radiographs was 15%; among them; 43.31 repeated for the error precessing, 36.3% for the error of film placement and 28.5% for the error of cone-cut. The incidence of the common errors in the bitewing radiographies was higher than periapical radiographs.
Conclusion: Processing and film placement errors were found to be the most common radiographic errors taken by the 7 semester dental students of Shahid Beheshti University of Medical Sciences.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
اصول پایه و مبنای فعالیت هر یک از رشته‌های علوم پزشکی بر دو جنبه تشخیص و درمان استوار بوده و روند تشخیص به عنوان مقدمه ادامه فعالیت و تعیین برنامه درمانی از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد.
استفاده از تصاویر رادیوگرافی تشخیصی، یکی از ابزار مورد نیاز و مهم در شناسایی، تشخیص، رتبه‌بندی یا غربال‌گری بیماری‌هایی است که می‌توانند سیستم دندانی افراد یا ساختارهای واقع شده در ناحیه سر و گردن را تحت تأثیر قرار دهند. از طرف دیگر؛ کیفیت پائین رادیوگرافی‌های دندانی نظیر خطاهای تکنیکی یا تاریک‌خانه‌ای یکی از بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین مشکلات تشخیصی می‌باشد.(7-1) رادیوگرافی‌های با کیفیت پائین و دارای خطا در صورت عدم توجه؛ علاوه بر مخدوش کردن تشخیص دندانپزشک؛ طرح درمان آتی بیمار را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهند. با وجود اینکه امروزه استانداردهایی برای درجه‌بندی کیفیت رادیوگرافی‌های دندانی تعریف شده است؛ با این حال بسیاری از دندانپزشکان عمومی در دستیابی به این استانداردها مشکلاتی تجربه می‌نمایند.(2و1) در تحقیقی که در دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی زاهدان انجام شد؛ مشخص گردید بیش از 40 درصد رادیوگرافی‌های دندانپزشکی واجد برخی خطاهای تکنیکی بوده‌اند.(3)
خطاهای رادیوگرافی دندانی شامل مواردی مانند جاگذاری غلط فیلم، Cone cutting، زاویه افقی ناصحیح، Shortening، Elongation، تابش مجدد، همپوشانی، محوشدگی، رایوگرافی‌های تیره و روشن، فیلم پشت رو، آرتیفکت، دیستورشن و ... می‌باشند که برای غلبه بر آنها؛ رعایت برخی نکات استاندارد توصیه شده است.(8) بدیهی است بروز خطاهای رادیوگرافی؛ منجر به تکرار رادیوگرافی و اکسپوژر دوباره بیمار و در نتیجه افزایش دریافت دوز توسط بیمار می‌گردند.(6و5)
رادیوگرافی‌های پری‌اپیکال (نیمساز) و بایت‌وینگ هر دو جزء رادیوگرافی‌های داخل دهانی مرسوم بوده و در مورد اول؛ تمام دندان و استخوان‌های احاطه کننده آن و در مورد دوم؛ فقط تاج دندان و استخوان‌های کرست آلوئولار مجاور قابل مشاهده می‌باشد. افزایش موارد تجویز و تکرار رادیوگرافی‌های دندانی؛ ضرورت ارائه راهکارهای متعدد برای کاهش موارد بروز خطا و تکرار رادیوگرافی را مورد تأکید قرار داده است. برای مقابله با عوارض تهیه تصاویر رادیوگرافی متعدد، سازمان FDA مجموعه‌ای از اصول تهیه رادیوگرافی‌های دندانی را ارائه کرده است که این اصول در دوره آموزش عمومی دندانپزشکی و یا به صورت دوره‌های بازآموزی برای دانشجویان و دندانپزشکان آموزش داده می‌شود.
برخی تحقیقات در مراکز آموزشی و درمانی داخل و خارج کشور درباره خطاهای رایج رادیوگرافی‌های دندانپزشکی و برآورد شیوع آن انجام شده است و همزمان تلاش‌هایی به عمل آمده تا این تحقیقات در مراکز دندانپزشکی مختلف و در دوره‌های زمانی مختلف تکرار گردد. در این راستا؛ تحقیق حاضر با هدف تعیین شیوع خطاهای رادیوگرافی بایت‌وینگ و پری‌اپیکال تهیه شده در بخش رادیولوژی دهان، فک و صورت دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در سال‌های 1391 و 1392 انجام شد.
مواد و روش‌ها
تحقیق حاضر به صورت توصیفی-مقطعی روی نمونه‌های رادیوگرافی بایت‌وینگ و پری‌اپیکال تهیه شده توسط دانشجویان ترم 7 در بخش رادیولوژی دهان، فک و صورت دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، در سال‌های 1391 و 1392 انجام شد. برای این کار؛ آرشیو پرونده های رکوارمنت دانشجویان ترم هفت موجود در بخش بررسی شده و اشکالات ثبت شده در این پرونده ها برای 1900 کلیشه رادیوگرافی بایت‌وینگ و پری‌اپیکال گرفته شده توسط دانشجویان ارزیابی شدند.
خطاهای رادیوگرافی موجود به چند دسته از جمله خطای جایگذاری فیلم، Cone-cut، خطاهای زوایای عمودی و افقی و خطاهای ظهور و ثبوت تقسیم شدند، همچنین؛ تکرار یا عدم تکرار رادیوگرافی؛ نوع رادیوگرافی و جنسیت دانشجوی تهیه کننده رادیوگرافی نیز در فرم های تهیه شده ثبت گردید. داده‌های جمع‌آوری شده به کامپیوتر انتقال داده شد و نتایج به صورت جدول و نمودار ارائه شدند.
داده‌های به دست آمده وارد نرم‌افزار آماری SPSS با ویرایش 19 شد. برای بررسی ارتباط بین وقوع هر کدام از خطاها با نوع رادیوگرافی وهم چنین جنسیت دانشجو از آزمون آماری Chi-square استفاده شد. برای این کار؛ فراوانی خطاهای شایع رادیوگرافی در گروه‌های 5 گانه شامل خطاهای ظهور و ثبوت، خطای جایگذاری فیلم و خطاهای زوایای عمودی و افقی به صورت کلی و برحسب نوع رادیوگرافی (بایت‌وینگ و پری‌اپیکال)؛ موقعیت ناحیه تحت تصویربرداری برحسب شماره دندان، موقعیت فک بالا و پائین و نیز برحسب جنس دانشجوی تهیه کننده رادیوگرافی تعیین و گزارش گردید. همچنین؛ تعداد و درصد تکرار رادیوگرافی‌های دارای خطاهای مختلف تعیین و گزارش شد.
یافته‌ها
از 1900 کلیشه رادیوگرافی مورد مطالعه ؛ 1157 عدد (9/60 درصد) مربوط به رادیوگرافی‌های پری‌اپیکال و 742 مورد (1/39 درصد) مربوط به رادیوگرافی‌های بایت‌وینگ بوده است. از مجموع 1157 عدد رادیوگرافی پری‌اپیکال؛ 667 عدد (57 درصد) را دانشجویان دختر و 490 مورد (43 درصد) را دانشجویان پسر انجام داده بودند. همچنین؛ از کل 742 رادیوگرافی بایت‌وینگ؛ 421 عدد (57 درصد) توسط دانشجویان دختر و 321 عدد (43 درصد) توسط دانشجویان پسر انجام شده بود. از طرف دیگر؛ از کل 1900 رادیوگرافی؛ 284 عدد (15 درصد) از آنها تکرار شده بودند.
شیوع و فراوانی انواع خطاها و تکرار رادیوگرافی ها به ترتیب در جدول 1 و نمودار 1 آورده شده است.
شیوع و فراوانی انواع خطاهای رادیوگرافی به تفکیک جنس در جدول 2 نشان داده شده است.
فراوانی مطلق و نسبی هر کدام از خطاهای رادیوگرافی مورد بررسی بر حسب نواحی تحت تصویربرداری در جدول 3 ارائه شده است. طبق نتایج جدول؛ بیشترین موارد خطای ظهور و ثبوت در ناحیه مولرها و دندان‌های 6 و 7 پائین؛ خطای Cone-cut در ناحیه مولرها و دندان‌های 6 و 7 پائین؛ بیشترین موارد خطای زاویه افقی در نواحی مولرها و پرمولرها؛ بیشترین خطای زاویه عمودی در ناحیه دندان‌های 1 و 2 پائین و بیشترین خطاهای جایگذاری فیلم‌ها در ناحیه دندان‌های 6 و 7 پائین و نیز در ناحیه دندان‌های مولر به ثبت رسید )جدول 3).
جدول 1 : توزیع فراوانی انواع خطاهای شایع در کل رادیوگرافی‌های تهیه شده توسط دانشجویان ترم 7 دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، در سال‌های 92-1391
|
نوع خطا |
تعداد |
درصد |
|
خطای ظهور و ثبوت |
505 |
0/29 |
|
جایگذاری فیلم |
218 |
0/25 |
|
Cone-cut |
172 |
0/15 |
|
زاویه افقی |
207 |
0/19 |
|
زاویه عمودی |
95 |
0/12 |
نمودار 1 : توزیع فراوانی خطاهای شایع در کل رادیوگرافی‌های تکرار شده توسط دانشجویان ترم 7 دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، در سال‌های 92-1391
جدول 2 : توزیع فراوانی انواع خطاهای شایع در رادیوگرافی‌های تهیه شده توسط دانشجویان ترم 7 دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به تفکیک جنس دانشجو
|
نوع خطا |
جنس |
aP-value |
|||
|
دختر |
پسر |
||||
|
ندارد (درصد) تعداد |
دارد (درصد) تعداد |
ندارد (درصد) تعداد |
دارد (درصد) تعداد |
||
|
خطای ظهور و ثبوت |
(9/69) 760 |
(1/30) 327 |
(0/78) 632 |
(0/22) 178 |
0001/0> |
|
جایگذاری فیلم |
(3/92) 1003 |
(7/7) 84 |
(5/83) 676 |
(5/16) 134 |
0001/0> |
|
Cone-cut |
(9/92) 1010 |
(1/7) 77 |
(3/88) 715 |
(7/11) 95 |
001/0 |
|
زاویه افقی |
(5/88) 962 |
(5/11) 125 |
(9/89) 728 |
(1/10) 82 |
08/0 |
|
زاویه عمودی |
(2/96) 1046 |
(8/3) 41 |
(6/93) 758 |
(4/6) 52 |
34/0 |
(a آزمون Chi-Square
جدول 3 : توزیع فراوانی انواع خطاهای شایع در کل رادیوگرافی‌های تهیه شده توسط دانشجویان ترم 7 دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی برحسب موقعیت ناحیه تحت تصویربرداری در سال‌های 1392 و 1391
|
موقعیت |
نوع خطا |
||||
|
خطای ظهور و ثبوت (درصد) تعداد |
Cone-cut. (درصد) تعداد |
زاویه افقی (درصد) تعداد |
زاویه عمودی (درصد) تعداد |
جایگذاری فیلم (درصد) تعداد |
|
|
1 و 2 پائین (45=n) |
(6/2) 13 |
(0/0) 0 |
(9/0) 2 |
(3/5) 5 |
(5/0) 1 |
|
3 پائین (41=n) |
(6/2) 13 |
(0/0) 0 |
(9/1) 4 |
(1/1) 1 |
(0/2) 4 |
|
4 و 5 پائین (131=n) |
(8/6) 34 |
(8/9) 17 |
(5/1) 3 |
(3/6) 6 |
(9/6) 15 |
|
6 و 7 پائین (269=n) |
(0/15) 75 |
(3/16) 28 |
(8/3) 8 |
(5/8) 8 |
(0/23) 50 |
|
8 پائین (38=n) |
(6/2) 13 |
(0/7) 12 |
(0/0) 0 |
(0/0) 0 |
(4/0) 9 |
|
1 و 2 پائین (155=n) |
(0/9) 40 |
(5/9) 16 |
(4/4) 9 |
(6/31) 30 |
(7/8) 19 |
|
3 بالا (73=n) |
(0/4) 19 |
(0/3) 5 |
(0/3) 6 |
(0/18) 17 |
(7/3) 8 |
|
4 و 5 بالا (157=n) |
(5/8) 43 |
(2/5) 9 |
(0/3) 6 |
(5/10) 10 |
(5/5) 12 |
|
6 و 7 بالا (206=n) |
(3/12) 62 |
(5/13) 23 |
(85/4) 10 |
(7/13) 13 |
(5/16) 36 |
|
8 بالا (42=n) |
(0/3) 15 |
(0/3) 5 |
(9/0) 2 |
(0/0) 0 |
(3/2) 5 |
|
مولر (461=n) |
(0/20) 106 |
(2/23) 40 |
(0/48) 99 |
(1/2) 2 |
(9/18) 41 |
|
پرمولر (281=n) |
(3/14) 72 |
(0/10) 17 |
(0/28) 58 |
(2/3) 3 |
(25/8) 18 |
|
کل (1899=n) |
(0/100) 505 |
(0/100) 172 |
(0/100) 207 |
(0/100) 95 |
(0/100) 218 |
بحث
طبق نتایج تحقیق حاضر؛ شایع‌ترین خطاهای رادیوگرافی در میان نگاره‌های پری‌اپیکال و بایت‌وینگ تهیه شده توسط دانشجویان به ترتیب شامل خطاهای ظهور و ثبوت (29 درصد)؛ خطاهای جایگذاری فیلم (25 درصد)؛ خطای زاویه افقی (15 درصد)؛ خطای Cone-cut (19 درصد) و خطای زاویه عمودی (12 درصد) بوده است.
در مطالعه عزالدینی اردکانی و دادصفت(9) نیز خطای شایع در بین دانشجویان خطای جایگذاری فیلم بود از مطالعات دیگری که میزان شیوع خطاهای مختلف را بررسی نموده است می توان به مطالعه Patel و همکاران(10) با شیوع خطای جایگذاری صحیح فیلم (9/64 درصد)، مطالعه حق نگهدار و همکاران(11) با شیوع 4/35 درصد، تحقیق موسوی(12)با شیوع 7/44 درصد، مطالعه یزدیان(13) با شیوع 3/53 درصد و تحقیق صیدی(14) با شیوع 8/43 درصد اشاره نمود؛ که نتایج مطالعه حاضر از نظر شایع ترین خطاهای رادیوگرافی با آنها همخوانی دارد.
تفاوت‌هایی که گاهی اوقات در فراوانی برخی خطاهای رادیوگرافی در تحقیقات مختلف دیده می‌شود؛ می‌تواند با میزان آشنایی و مهارت دانشجویان و دندانپزشکان مورد بررسی در تهیه انواع رادیوگرافی‌های داخل دهانی و نوع تجهیزات مورد استفاده برای تهیه رادیوگرافی‌ها مرتبط باشد.
با توجه به اهمیت خطاهای نحوه جایگذاری فیلم‌ها یا زاویه تابش اشعه در رادیوگرافی‌های دندانی به نظر می‌رسد فراوانی بالای این خطاها از یک طرف با بروز اشکالات مختلف و نیز روزآمد نمودن تجهیزات مورد استفاده و از طرف دیگر؛ با عدم دقت کافی در تنظیم استانداردهای ارائه شده مرتبط باشد.
طبق نتایج تحقیق حاضر؛ میزان تکرار رادیوگرافی‌های بایت‌وینگ و پری‌اپیکال برابر 0/15 درصد بوده است. در بررسی روی کلیشه‌های رادیوگرافی تهیه شده توسط دانشجویان واحد دندانپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی؛ درصد تکرار کلیشه‌های رادیوگرافی برابر 78/6 درصد کلیشه‌ها گزارش گردید که کمتر از میزان به دست آمده در تحقیق حاضر می‌باشد(12) و از این نظر با مطالعه انجام شده توسط حق نگهدار و همکاران(11) همخوانی ندارد.
درصد تکرار رادیوگرافی‌ها در سه بیمارستان کاشان معادل 9/4 درصد(15)؛ در تحقیق Nixon و همکاران(16) برابر 2 درصد؛ در مطالعه Al-Malki و همکاران(17) معادل 93/7 درصد و در مطالعه Peer و همکاران(18) 6/27 درصد گزارش شده است. نتایج تحقیق حاضر در محدوده گزارش شده در تحقیقات قبلی قرار دارد.
بیشترین مکان تکرار رادیوگرافی‌ها در مطالعه حاضر فک پایین و در ناحیه دندان 3 بود. در فک بالا؛ بیشترین مکان تکرار نگاره‌ها ناحیه دندان‌های 6 و 7 و در رتبه بعدی ناحیه دندان 3 بود. از طرف دیگر؛ میزان خطاهای ظهور و ثبوت در دانشجویان دختر بیشتر از دانشجویان پسر (1/30 درصد در برابر 0/22 درصد)؛ خطای جایگذاری فیلم در دانشجویان پسر بیشتر از دانشجویان دختر (5/16 درصد در برابر 7/7 درصد) و میزان بروز خطای زاویه عمودی در پسران بیشتر از دختران (4/6 درصد در برابر 8/3 درصد) برآورد گردید.
هزینه بالای فیلم‌های تکرار شده به همراه هزینه‌های مرتبط با داروهای ظهور و ثبوت مصرف شده و نیز استهلاک دستگاه‌های مصرفی و دوز تابشی اضافی به بیماران و پرسنل، همگی از عوارض و مشکلات مرتبط با تکرار رادیوگرافی‌ها می‌باشند. لذا ضروری است با آموزش بهتر و علمی‌تر دانشجویان، آشنا نمودن آنان با روش‌های جدیدتر، یادآوری روش‌های قبلی جهت اصلاح خطاهای مربوط به تکنیک‌های رادیوگرافی و تهیه و تنظیم جداول شرایط رادیوگرافی برای اصلاح خطاهای مربوط به رادیوگرافی‌های دندانی، می‌توان درصد کل تصاویر تکرار شده را تا حدود زیادی کاهش داد.
علیرغم بررسی تعداد 1900 کلیشه رادیوگرافی در تحقیق حاضر و انحصار نتایج به دست آمده برای دانشجویان ترم 7؛ این تحقیق فقط در یک دانشکده دندانپزشکی انجام شده و نتایج آن فقط در میان دانشجویان این مرکز قابل تعمیم می‌باشد. بنابراین پیشنهاد می گردد این بررسی در مراکز دیگر نیز انجام شود. علاوه بر این؛ شاید بهتر باشد در این تحقیقات خطاها به صورت تفکیکی در سه گروه دندانی مختلط، دائمی و شیری ارزیابی شده و نتایج به تفکیک این سه گروه گزارش گردند.
نتیجه‌گیری
بر اساس نتایج حاصله؛ بیشترین خطاهای رادیوگرافی در میان دانشجویان ترم 7 در دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی شامل خطاهای ظهور و ثبوت و جایگذاری فیلم بوده و این دو خطا با بیشترین فراوانی باعث تکرار رادیوگرافی‌ها شده بودند.
تشکر و قدردانی
این مقاله برگرفته از پایان نامه دانشجویی با شماره 3255 تهیه شده در بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی می باشد. بدینوسیله از اساتید محترم بخش رادیولوژی دهان و فک و صورت آن دانشکده که در به ثمر رسیدن این مقاله زحمات فراوانی را متحمل شدند، تقدیر و تشکر می گردد.
)