بررسی شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی و میزان ناراحتی بدن در بین دندانپزشکان با استفاده از مقیاس آنالوگ بصری

ندری, حامد; ندری, امیر; روحانی, بیتا; فصیح رامندی, فاطمه; امین سبحانی, محسن; ناصح, ایمان

doi:10.22038/jmds.2015.5809

بررسی شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی و میزان ناراحتی بدن در بین دندانپزشکان با استفاده از مقیاس آنالوگ بصری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه مهندسی بهداشت حرفه ای، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ایران

² دانشجوی دکترای مدیریت و برنامه ریزی در تربیت بدنی، گروه تربیت بدنی و علوم ورزشی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران

³ استادیار بیماری‏های دهان، فک و صورت، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی آجا، تهران، ایران

⁴ دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی بهداشت حرفه ای، گروه مهندسی بهداشت حرفه ای، کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ایران

⁵ دانشیار گروه اندودانتیکس، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی آجا، تهران، ایران

⁶ استادیار، مرکز تحقیقات بیومکانیک و مهندسی توانبخشی، دانشگاه علوم پزشکی آجا، تهران، ایران

10.22038/jmds.2015.5809

چکیده

مقدمه:اختلالات اسکلتی عضلانی مهم‏ترین دلیل بازنشستگی زودهنگام در بین دندانپزشکان گزارش شده است. مطالعه حاضر با هدف بررسی شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی و میزان ناراحتی بدن در بین دندانپزشکان انجام گرفت.
مواد و روش‏ها:این مطالعه توصیفی- تحلیلی از نوع مقطعی در کلیه دندانپزشکان (150 نفر) وابسته به یکی از دانشگاه‏های واقع در استان تهران انجام شد. از یک مقیاس آنالوگ بصری (برای تعیین شدت ناراحتی) و همچنین از یک پرسشنامه نقشه بدن (به منظور بررسی شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی) استفاده گردید. تجزیه و تحلیل داده‏ها با استفاده از آزمون‏های من‏ویتنی، تی‏تست و کروسکال والیس انجام گرفت. از نرم افزار SPSS با ویرایش 22 برای تحلیل داده ها استفاده شد.
یافته‏ ها:با توجه به نتایج پرسش نامه نقشه بدن، بیشترین شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی به نواحی گردن، شانه-بازو و پایین کمر به ترتیب با50، 3/45 و 5/34 درصد اختصاص داده شد. همچنین نتایج مقیاس آنالوگ بصری نشان داد که نواحی پایین کمر (2/70)، گردن (4/55) و شانه-بازو (4/54) به ترتیب دارای بیشترین میزان میانگین ناراحتی بودند.
نتیجه‌ گیری:با توجه به شیوع بالای اختلالات اسکلتی عضلانی و همچنین بالا بودن میزان ناراحتی بدن، دندانپزشکان نیازمند اقدامات اصلاحی با اولویت برنامه‏های آموزشی می‏باشند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Assessment of Musculoskeletal Disorders Prevalence and Body Discomfort among Dentists by Visual Analog Discomfort Scale

نویسندگان [English]

Hamed Nadri ¹
Amir Nadri ²
Bita Rohani ³
Fatemeh Fasih Ramandi ⁴
Mohsen Amin Sobhani ⁵
Iman Naseh ⁶

¹ M.Sc. Student of Occupational Health Engineering, Dept of Occupational Health, School of Public Health, Shahid Beheshti University of Medical Sciences, Tehran, Iran.

² PhD Student of Management and Planning in Physical Education, Dept of Physical Education and Sport Sciences, School of Humanities and Social Sciences, Tehran Azad University Branch of Research and Sciences, Tehran, Iran.

³ Assistant Professor of Oral Medicine, School of Dentistry, AJA University of Medical Sciences, Tehran, Iran

⁴ MS.c Student of Occupational Health Engineering, Dept of Occupational Health, Student Research Committee, Shahid Beheshti University of Medical Sciences, Tehran, Iran.

⁵ Associate Professor of Endodontics, School of Dentistry, AJA University of Medical Sciences, Tehran, Iran.

⁶ Assistant Professor, Biomechanics and Rehabilitation Engineering Research Center, AJA University of Medical Sciences, Tehran, Iran

چکیده [English]

Introduction: Musculoskeletal disorders (MSDs) have been reported as the most importantreason for early retirement among dentists. The aim of this study was to assess the prevalence of musculoskeletal disorders and body discomfort among dentists.
Materials & Methods: This cross sectional and descriptive-analytical study carried out on all dentists(150 subjects) of one of universities in Tehran province. We useda visual analog scale (in order to determine the severity of body discomfort) and also a body mapquestionnaire (in order to assess musculoskeletal disorders prevalence). Data analysis was performed using the Mann-Whitney test, t-test and Kruskal-Wallis.Statistical analysis was conducted using SPSS version 22 software.
Results: According to the results of the body map questionnaire, the highest prevalence of musculoskeletal disorders was allocated to the neck (50%), shoulder/arm (45.3%) and low back (34.5%), respectively. Also results of the visual analog scaleindicated that the highest amount of discomfortwas related to low back (70.2), neck (55.4) and shoulder/arm (54.4), respectively.
Conclusion: According to high prevalence of musculoskeletal disorders and also, high levels of body discomfort, dentists need to take corrective actions with the priorities of educational programs.

کلیدواژه‌ها [English]

dentist
Musculoskeletal disorders
Visual Analog Scale

اصل مقاله

مقدمه

دندانپزشکی یک رشته تخصصی در مراقبتهای بهداشتی است که نیازمند دقت بصری، حرکات تکراری، وضعیتهای استاتیک بیش از اندازه و تلاش فیزیکی می‏باشد. براساس مطالعات، بیش از 90 درصد از وضعیتهای کاری دندانپزشکان وضعیتهای بدنی با سطح خطر متوسط و بالا می‏باشند، که بدترین این وضعیتها را در حین انجام بعضی از اعمال مانند جراحی، اندو و ... دارند.^(2و1) در مطالعه ای در خصوص وضعیت بدن حین کار نشان داده شد که دندانپزشکان 86 درصد از زمان کاری خود را با گردن با خمش حداقل 30 درجه‏ای و 52 درصد از زمان کاری را با تنهای با خمش حداقل 30 درجه ای سپری میکنند،⁽³⁾ که دلیل عمده این وضعیتهای بدنی نامناسب را می‏توان، دست‏یابی به دید ایدهآل از دهان بیمار و فراهم کردن یک وضعیت راحت برای بیمار دانست.⁽⁴⁾

وضعیت غیرطبیعی بدن، استرس فیزیکی را افزایش می‏دهد و به طور نامطلوبی عملکرد کاری را متاثر می‏کند.⁽⁵⁾ بر اساس مطالعات، اختلالات اسکلتی عضلانی، مهم‏ترین دلیل بازنشستگی زودهنگام دندانپزشکان گزارش شده است.^(9-6) طبق تعریف، اختلالات اسکلتی عضلانی اختلالات ماهیچهها، زردپیها، غلاف زردپیها، اعصاب محیطی، مفصلها، استخوانها، رباطها و رگهای خونی هستند که یا در نتیجه وارد شدن استرس تکراری در طول زمان ایجاد میشوند و یا حاصل یک ترومای آنی یا حاد (مانند لغزیدن و سقوط) میباشند، که از علائم مربوط به این اختلالات میتوان به ناراحتی، درد، خستگی، تورم، کوفتگى عضلانى، سوزن سوزن شدن اشاره نمود. باید متذکر شد که این علائم به طور مسلم نشان‏دهنده وجود اختلالات اسکلتی عضلانی نمیباشند، بلکه نشانهای از زمینه ابتلا به این اختلالات در صورت عدم اصلاح شرایط بروز این اختلالات میباشند.^(12-10)

براساس مطالعات مهمترین اختلالات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار در دندانپزشکان در نواحی کمر (80 درصد)، گردن (8/58 درصد) و شانه (47 درصد) گزارش شده است،^{(18-13و9و2)} با توجه به چند علتی بودن درد پایین کمر، حرکات ترکیبی خمش با چرخش کمر، ریسک بروز دیسک کمر را افزایش می‏دهد، و از طرفی عدم انعطاف‏پذیری و ضعف عضلات شکمی و گلوتئال به عنوان تثبیت‏کنندههای ستون فقرات کمری تقویت‏کننده این ریسک خواهند بود.⁽⁴⁾ در بسیاری از مطالعات اختلالات دست و مچ دست نیز شیوع بالایی داشته است،^(20و19) که علت غالب اختلالات دست، حرکات خمشی و کششی مداوم مچ و انگشتان میباشد، به طوری که حرکات تکراری مزمن دست و مچ دست به ویژه همراه با چنگش بسیار تعیین‏کننده است. البته سایر فاکتورهای کمک‏کننده شامل انحراف از وضعیت طبیعی، یا وضعیت‏های غلط، کار طولانی بدون استراحت عضلات دست و ساعد، کار با تجهیزات دارای ارتعاش و اعمال نیروی زیاد نیز میتوانند موثر باشند.⁽⁴⁾

با توجه به اینکه در طول یک دوره کار دندانپزشکی تاثیر چنین استرسورهایی به صورت تجمعی و ادامه دار خواهد بود،^(6و5) دندانپزشکان در معرض ریسک بالای ابتلا به اختلالات اسکلتی عضلانی قرار خواهند داشت. در بسیاری از مطالعات گزارش شده است که راهکارهایی از جمله استفاده از یک دستیار در حین کار دندانپزشکی، 16 تا 70 درصد کارایی دندانپزشک را به دلیل کاهش میزان مواجهه با استرسورهای فیریکی و در پی آن کاهش خستگی، افزایش می‏دهد.^(22و21) در یکی از مطالعات، آموزش ناکافی در زمینه کاربرد علم ارگونومیک در زمان تحصیل در دانشگاه به عنوان یکی از علل رخداد اختلالات اسکلتی عضلانی قلمداد شده است.⁽⁶⁾ بنابراین با توجه به اهمیت رسیدگی به قشر دندانپزشکان در این خصوص، این مطالعه با هدف بررسی شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی و میزان ناراحتی بدن در دندانپزشکان با استفاده از یک مقیاس آنالوگ بصری انجام شد.

مواد و روش‏ها

این مطالعه توصیفی- تحلیلی، به صورت مقطعی بر روی 150 دندانپزشک شاغل در کلینیک‏های وابسته به یکی از دانشگاه‏های واقع در استان تهران در سال 1393 انجام شد. قبل از انجام مطالعه با مدیریت مرکز هماهنگی کامل صورت گرفت. دندانپزشکان به صورت داوطلبانه، در مطالعه شرکت و مبادرت به تکمیل پرسشنامه نمودند. در این مطالعه کلیه دندانپزشکان مورد بررسی قرار گرفتند. مطالعه حاضر در قالب تکمیل پرسشنامه نوردیک به همراه یک نقشه بدن (برای بررسی شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی) و یک مقیاس آنالوگ بصری (برای نشان دادن سطح ناراحتی بخش‏های مختلف بدن) با راهنمایی شفاهی محقق و همکاری آزمودنی برای تکمیل پرسشنامه، در یک نوبت و در حدود اواسط زمان کاری این افراد (به منظور حذف عدم وجود ناراحتی در ابتدای کار و همچنین ناراحتی ناشی از خستگی در اواخر زمان کاری) انجام شد. در این مطالعه پرسشنامه معروف نوردیک با یک نقشه بدن (برای درک بهتر افراد از موقعیت اندام‏ها) و یک مقیاس ارزیابی درد همراه شد. قسمت ابتدایی این پرسش نامه به جمع‏آوری اطلاعات دموگرافیک افراد و سوالاتی در مورد ورزش و عادت سیگار کشیدن اختصاص داده شده است، که در این مطالعه به دلیل تکمیل نامناسب پرسشنامه توسط تعدادی از شرکت‏کنندگان، امکان ارزیابی مواردی از جمله سوالات مربوط به ورزش و سیگار کشیدن وجود نداشت. معیار ورود به مطالعه، داشتن سابقه کار حداقل یک ساله و معیار خروج از مطالعه، وجود عارضههای اسکلتی عضلانی در اندام‏های مختلف بدن، قبل از شروع حرفه دندانپزشکی در نظر گرفته شد. در نهایت به دلیل همکاری نامناسب تعدادی از شرکت‏کنندگان، 34 پرسش‏نامه از فرآیند بررسی حذف و 116 پرسش‏نامه باقیمانده مورد بررسی قرار گرفت.

مقیاس آنالوگ بصری[1]: مقیاس آنالوگ بصری معمولا از یک خط با طول 100 میلی متر و یک برچسب در دو انتهای آن تشکیل شده است. در شکل یک، مقیاس آنالوگ بصری با دو برچسب بدون ناراحتی و ناراحتی شدید در دو انتها نشان داده شده است. آزمودنی برای نشان دادن سطح ناراحتی بخش‏های مختلف بدن، یک علامت روی خط مقیاس قرار می‏دهد. سپس با توجه به فاصله علامت قرار داده شده توسط آزمودنی از انتهای دست چپ خط مقیاس شدت ناراحتی به صورت عددی بین 0 تا 100 ثبت می‏شود. از مزایای مقیاس‏های آنالوگ بصری می‏توان به مدیریت آسان، حساسیت و توانایی پاسخگویی به آنالیز آماری (آمار پارامتریک قوی) اشاره کرد.⁽²³⁾ بر اساس تحقیقات اندازه‏گیری درد، معایب مقیاس‏های آنالوگ بصری می‏تواند دشواری نشان دادن شدت ناراحتی بر روی یک خط و درک صحیح آن توسط افراد مورد آزمون باشد، به طوری که افراد مسن و بی‏سواد بیشترین مشکل را در این زمینه خواهند داشت. با توجه به اینکه جامعه هدف در این مطالعه افراد تحصیل‏کرده می‏باشند با اطمینان خاطر می‏توان گفت که چنین مشکلی عملا مطرح نخواهد بود.

پرسش نامه نوردیک و نقشه بدن برای گزارش موقعیت ناراحتی:

به منظور تعیین شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی از پرسشنامه‏ای که در سال 1987 توسط کورینکا و همکاران⁽²⁴⁾ در انستیتوی بهداشت حرفه‏ای کشورهای حوزه اسکاندیناوی طراحی و ارائه شده و امروزه به پرسشنامه نوردیک معروف است استفاده شد. روایی و پایایی این پرسش نامه توسط صارمی⁽¹²⁾ در بین دندانپزشکان دانشگاه شاهد بررسی و به تأیید رسیده است. موقعیت ناراحتی به طور رایج با استفاده از نقشه بدن یا ارجاع به یک قسمت خاص از بدن قابل گزارش است. بنابراین جایی که ناراحتی یک قسمت خاص بدن مورد نظر است، باید موقعیت آن برای آزمودنی واضح بوده تا به سوالات مرتبط با آن قسمت به آسانی جواب دهد. به هرحال زمانی که ناراحتی در قسمت‏های مختلف بدن مورد نظر ما است، از آزمودنی خواسته می‏شود تا موقعیت مربوطه و میزان ناراحتی که احساس می‏کند را نشان دهد. به طوری که آزمودنی می‏تواند قسمت‏های مربوطه را با سایه زدن روی نقشه بدن یا با گزارش نام آن قسمت، مشخص نماید. بنابراین در این مطالعه پرسش نامه نوردیک به همراه یک نقشه موقعیت اندام‏ها، بدن را در قالب 13 قسمت، شامل سر و گردن، شانه و بازوی چپ، پایین کمر، آرنج و ساعد چپ، مچ و دست چپ، لگن، ران و زانوی چپ، ساق پا و پای چپ، شانه و بازوی راست، آرنج و ساعد راست، مچ و دست راست، ران و زانوی راست و ساق پا و پای راست مورد بررسی قرار داد.⁽²³⁾

ناراحتی شدید	بدون ناراحتی

تصویر 1 : مقیاس آنالوگ بصری

از آزمون Kolmogrov_Smirnov، برای بررسی توزیع نرمال دادهها، آزمون کای دو برای بررسی ارتباط بین شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی و مشخصات دموگرافیک، آزمون Independent Sample t test و Mann_Withney برای بررسی میانگین میزان ناراحتی بدن بر حسب جنسیت و تاهل افراد مورد مطالعه و در نهایت، از آزمون Kruskal-Wallis برای بررسی میانگین میزان ناراحتی بدن در بین گروه‏های سنی، گروه‏های شاخص توده بدن و گروه‏های سابقه کاری استفاده شد. برای یافتن رابطه بین شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی و متغیرهای جنسیت، شاخص توده بدن، سن و سابقه کار به عنوان عامل شیوع این اختلالات، از رگرسیون لوجستیک استفاده گردید (رگرسیون لوجستیک برای ناراحتی‏های با شیوع بیش از 30 درصد محاسبه گردید).

یافته‏ ها

در این مطالعه 6/44 درصد افراد مرد و 4/55 درصد باقی مانده زن بودند، بنابراین توزیع درصدی زن و مرد در این مطالعه تقریباً مشابه بود. همچنین 3/86 درصد افراد مورد مطالعه راست‏دست و تنها 7/13 درصد آنها چپ‏دست بودند.

براساس طبقه بندی شاخص توده بدن (BMI) توسط انجمنهای بهداشتی⁽²⁵⁾، 2/4 درصد افراد در این مطالعه در طبقه کمبود وزن (شاخص توده بدن کمتر از 5/18)، 3/46 درصد در گروه نرمال (شاخص توده بدن
25-5/18)، 5/46 درصد دارای اضافه وزن (شاخص توده بدن 30-25) و تنها 7 درصد افراد در طبقه چاق (شاخص توده بدن بیشتر از 30) قرار گرفتند. بنابراین بیشترین فراوانی شاخص توده بدن افراد در این مطالعه، متعلق به گروه نرمال و اضافه وزن و با درصدی تقریباً برابر بود.

جدول 1 مشخصات دموگرافیک افراد مورد مطالعه را نشان می‏دهد.

با توجه به نتایج جدول 2، نواحی گردن، شانه-بازو و پایین کمر به ترتیب دارای بیشترین درصد و نواحی ساق پا-پا و آرنج به ترتیب دارای کمترین شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی بودند. همچنین نواحی پایین کمر، گردن و شانه-بازو به ترتیب دارای بیشترین میزان میانگین ناراحتی و نواحی ساق پا-پا و ران-زانو دارای کمترین میزان میانگین ناراحتی بودند.

در بررسی متغیر میزان ناراحتی بدن بر حسب جنسیت در بین دندانپزشکان مورد مطالعه، پس از بررسی شرایط توزیع نرمال داده‏ها با استفاده از آزمون آماری Kolmogrov_Smirnov، میانگین میزان ناراحتی در بین دندانپزشکان مرد و زن با استفاده از آزمون آماری Mann_Withney مورد بررسی قرار گرفت، به طوری که تفاوت معنی‏داری بین میانگین میزان ناراحتی اندام‏های مورد بررسی در بین مردان و زنان دندانپزشک مورد مطالعه یافت نشد. همچنین در بررسی ارتباط بین میانگین میزان ناراحتی اندام‏های مورد بررسی و گروه‏های سنی، گروه‏های شاخص توده بدن و گروه‏های سابقه کاری، به تفکیک اندام‏های مورد بررسی با استفاده از آزمون Kruskal-Wallis ارتباط آماری معنی‏داری یافت نشد.

در بررسی ارتباط بین شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی و متغیر جنسیت، با استفاده از آزمون Chi-Square، تفاوت معنی‏داری بین میزان شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی در مردان و زنان دندانپزشک مشاهده نشد.

با توجه به نتایج جدول 3، همه متغیر‏های انتخاب شده در مدل رگرسیون لوجستیک به تفکیک تمام اندام‏های مورد بررسی دارای P_value غیرمعنی‏داری بودند.

جدول 1 : توزیع درصدی مشخصات دموگرافیک در بین افراد مورد مطالعه (116n=)

متغیر	حداقل	حداکثر	میانگین (انحراف معیار)
سابقه کار(سال)	2	32	6/12(1/7)
سن (سال)	26	53	2/38(1/7)
قد(سانتی متر)	155	190	7/171(8/8)
وزن(کیلوگرم)	46	120	5/74(9/15)

جدول 2 : درصد شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی، میزان ناراحتی و بررسی ارتباط آن با متغیرهای جنسیت، گروه‏های شاخص توده بدن، گروه‏های سنی و گروه‏های سابقه کاری به تفکیک اندام‏های مورد بررسی در بین دندانپزشکان مورد مطالعه(n=116)

اندام‏های بدن	درصد شیوع	میانگین میزان ناراحتی (انحراف معیار)	دامنه تغییرات شدت ناراحتی	جنسیت (P-value)	گروه‏های شاخص توده بدن (P-value)	گروه‏های سنی (P-value)	گروه‏های سابقه کاری (P-value)
گردن	0/50	(1/26)4/55	100-19	206/0	835/0	510/0	735/0
شانه-بازوی چپ	4/47	(6/29)7/53	100-16	736/0	380/0	596/0	666/0
شانه-بازوی راست	2/43	(6/26)1/55	100/14	532/0	527/0	308/0	696/0
پایین کمر	5/34	(5/27)2/70	101-22	204/0	787/0	070/0	359/0
دست-مچ دست راست	0/31	(4/25)4/46	100-20	134/0	690/0	685/0	944/0
ران-زانوی راست	8/19	(8/24)9/49	100-20	419/0	835/0	756/0	088/0
دست-مچ دست چپ	0/19	(5/22)5/50	90-21	248/0	968/0	319/0	829/0
لگن	1/18	(1/20)2/45	99-20	610/0	119/0	656/0	252/0
ران-زانوی چپ	4/16	(2/21)9/43	100-20	070/0	638/0	416/0	633/0
آرنج-ساعد راست	4/16	(7/25)5/50	98-18	412/0	279/0	792/0	885/0
آرنج-ساعد چپ	5/15	(7/23)4/49	90-21	683/0	221/0	165/0	129/0
ساق پا-پای راست	2/11	(21)6/40	73-21	052/0	368/0	180/0	586/0
ساق پا-پای چپ	9/6	(8/33)3/57	83-19	188/0	00/1	317/0	705/0

جدول 3 : نتایج رگرسیون لوجستیک و ارتباط بین شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی در نواحی با شیوع بیش از 30 درصد و متغیرهای جنسیت، شاخص توده بدن، سن و سابقه کار

اندام‏های بدن	جنسیت «مذکر»		شاخص توده بدنی		سن		سابقه کار
اندام‏های بدن	نسبت شانس	مقدار P-value	نسبت شانس	مقدار P-value	نسبت شانس	مقدار P-value	نسبت شانس	مقدار P-value
گردن	129/1	824/0	022/1	779/0	939/0	307/0	083/1	192/0
شانه-بازوی چپ	686/0	492/0	918/0	262/0	854/0	411/0	991/0	074/0
شانه-بازوی راست	639/0	411/0	967/0	657/0	892/0	052/0	025/1	438/0
پایین کمر	622/1	398/0	021/1	786/0	959/0	416/0	062/1	233/0
دست-مچ دست راست	149/1	819/0	925/0	356/0	952/0	384/0	952/0	384/0

بحث

در میان اختلالات اسکلتی عضلانی گزارش شده در جامعه مورد مطالعه، اختلالات ناحیه گردن (50 درصد)، شانه- بازو (3/45 درصد) و پایین کمر (5/34 درصد) دارای بیشترین میزان شیوع بودند. ورمزیار و همکاران⁽²⁶⁾ نیز در مطالعه خود بر روی 63 دندانپزشک، بیشترین فراوانی اختلالات در بین دندانپزشکان را در نواحی گردن و کمر و پایین‏ترین فراوانی را در ناحیه آرنج گزارش کردند که با نتایج مطالعه ما مطابقت دارد. همچنین نتایج این مطالعه درخصوص شیوع اختلالات، با نتایج بسیاری از مطالعات مشابه مطابقت دارد. به عنوان مثال، نتایج مطالعه پورعباس و همکاران⁽¹⁶⁾ در بررسی شیوع و عوامل خطرزای اختلالات اسکلتی عضلانی در بین دندانپزشکان، نسل سراجی و همکاران⁽¹⁷⁾ در مطالعه ارزیابی ارگونومیکی وضعیت‏های کاری شاغلین حرفه‏های دندانپزشکی، احمدی متمایل و همکاران⁽¹⁸⁾ در بررسی شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی در دندانپزشکان عمومی، عسکری پور و همکاران⁽²⁾ در بررسی اختلالات عضلانی اسکلتی و عوامل خطر ارگونومیکی در بین دندانپزشکان، Shrestha و همکاران⁽¹⁵⁾ در بررسی شکایات مرتبط با کار در میان دندانپزشکان، Tim و همکاران⁽⁹⁾ در بررسی اختلالات اسکلتی عضلانی گردن و شانه در بهداشتکاران دهان و دندان و همچنین برخی از مطالعات دیگر⁽^30-27⁾ با نتایج مطالعه ما همسو می‏باشد.

بدون شک دلیل مشابهت الگوی شیوع اختلالات در بین دندانپزشکان، طبیعت شغل دندانپزشکی و وضعیت‏های مربوطه می‏باشد. وضعیت کاری طولانی‏مدت و استاتیک بدون فواصل زمانی برای استراحت باعث افزایش فشار عضلانی، خستگی و در نهایت، افزایش میزان درد می‏شود، که در صورت عدم تغییر شرایط از نظر ارگونومیکی و نیز عدم مدیریت جهت برخورداری از زمان لازم برای استراحت، ریسک بروز اختلالات اسکلتی عضلانی روز به روز افزایش خواهد یافت.^(31و20) Milerad و همکاران⁽²⁸⁾ در مطالعه خود عامل اصلی درد ناحیه گردن و شانه را خم شدن ناحیه گردن (بیش از 15 درجه)، بالا بردن ناحیه شانه، دور شدن از محور بدن (بیش از 30 درجه) و فعالیت زیاد بازو گزارش کردند. همچنین در مطالعه‏ای⁽⁷⁾ بیان شده است انقباض عضلانی غیرقرینه و فشارهای نامساوی در نواحی مختلف مهره‏ها ناشی از خم شدن جانبی و چرخش ناحیه کمر، از عوامل افزایش خطر می‏باشد. در مطالعات مربوط به ارزیابی وضعیت حین کار دندانپزشکان تراز بالای خطر بیشتر مربوط به اندام‏های گردن، کمر و پشت بوده است.⁽¹⁷⁾ همچنین در مطالعه‏ای نشان داده شده است که بیش از 94 درصد دانشجویان رشته دندانپزشکی دارای وضعیت‏های حین کار با سطح خطر متوسط و بالا می‏باشند.⁽¹⁾

بر اساس نتایج این مطالعه، تفاوت معنی‏داری بین میانگین میزان ناراحتی و فراوانی شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی گزارش شده در مردان و زنان دندانپزشک مشاهده نشد، به طوری که با نتایج مطالعات احمدی متمایل⁽¹⁸⁾ و Yip⁽³²⁾ که بین میزان شیوع اختلالات و جنسیت ارتباط معنی‏داری گزارش نکردند همسو می‏باشد، اما با نتایج مطالعات Shrestha و همکاران⁽¹⁵⁾، پورعباس و همکاران⁽¹⁶⁾، نسل سراجی و همکاران⁽¹⁷⁾ و Kerosuo و همکاران⁽³³⁾ که نشان دادند شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی در زنان دندانپزشک به طور معنی‏داری بیشتر از مردان دندانپزشک بوده است مطابقت ندارد.

در این مطالعه از مقیاس آنالوگ بصری برای بررسی میزان شدت درد و ناراحتی نواحی دارای اختلالات اسکلتی عضلانی استفاده شد تا بتوان بین دو اختلال گزارش شده تمایز قائل شد، چراکه بررسی میزان ناراحتی ابزاری مفید برای تعیین اثربخشی مداخله‏های ارگونومیکی به صورت بررسی قبل و بعد می‏باشد.⁽²³⁾ با توجه به نتایج این مطالعه، ناحیه پایین کمراز نظر میزان شیوع بعد از نواحی گردن و شانه-بازو قرار گرفته است، ولی دارای بیشترین میزان میانگین ناراحتی در بین اندام‏های مورد بررسی بوده است. با وجود جستجوی گسترده، مطالعه مشابهی که میزان ناراحتی ناشی از این اختلالات را مورد بررسی قرار داده باشد، یافت نشد، بنابراین از مقایسه نتایج این مطالعه با سایر مطالعات معذوریم. در مطالعه ورمزیار⁽²⁶⁾ با وجود اینکه ناحیه پایین کمر از نظر شیوع اختلالات بعد از ناحیه گردن و در رتبه دوم قرار داشت، بیشترین فراوانی غیبت‏های کاری مربوط به درد پایین کمر گزارش شده است. همچنین کاهش میزان فعالیت و محدودیت‏های کاری در نتیجه درد پایین کمر گزارش شده است.

برگزاری دوره‏های آموزشی در مورد شیوه‏های صحیح انجام کار از نظر رعایت اصول ارگونومیک، برنامه‏های حمایت از کمر و برنامههای ورزشی قبل و حین کار جهت آمادگی بدن با تاکید بر حرکات اصلاحی به منظور تقویت سیستم عضلانی و بهبود ناراحتی‏های اسکلتی عضلانی با استفاده از مشاوره‏های متخصصین علوم ورزشی و مهندسین بهداشت حرفه‏ای به عنوان کم‏هزینه‏ترین شیوه می‏تواند راه حل مناسبی برای کاهش اختلالات اسکلتی عضلانی در محیط کار باشد. البته در مطالعات نشان داده شده است که برگزاری دوره‏های کوتاه مدت آموزش اصول ارگونومی نمی‏تواند در تغییر وضعیت‏های حین کار دندانپزشکان که از ابتدای دوران دانشجویی با این اصول آشنایی نداشته‏اند راضی‏کننده باشد⁽¹⁾ و نیاز است که فرهنگ انجام کار با اصول ارگونومیک در بین شاغلین این حرفه رواج داده شود و تنها راه این امر، گنجاندن واحد‏های درسی آموزش‏های ارگونومی در سرفصل‏های درسی دانشجویان در فواصل زمانی مناسب دوران تحصیل می‏باشد، به طوری که در بسیاری از مراکز آموزشی از جمله در ایالات متحده شیوه‏های تخصصی ارگونومی کار و همچنین کار با ابزارآلات دندانپزشکی در سرفصل مقاطع تحصیلی گنجانده شده است.⁽³⁴⁾ لازم به ذکر است که کیفیت برگزاری و ارائه این واحد‏های درسی نیز در امر پیشگیری از اختلالات اسکلتی عضلانی بسیار حائز اهمیت می‏باشد، به طوری که در مطالعه‏ای توسط انجمن دندانپزشکی آمریکا، 62 درصد از دندانپزشکان در کلینیکهای خصوصی اذعان داشتند که در زمان دانشجویی آموزش نامناسبی در زمینه کاربرد علم ارگونومیک در زمان دانشگاه دریافت کرده‏اند.⁽⁶⁾

عدم امکان بررسی وضعیت‏های حین کار دندانپزشکان با استفاده از روش‏های ارزیابی وضعیت، عدم امکان اندازه‏گیری ابعاد آنتروپومتری دندانپزشکان و همچنین عدم امکان بررسی میزان ناراحتی در زمان و روزهای مختلف برای ترسیم الگو به منظور پیشنهاد و اجرای مداخله ارگونومی مناسب و کارآمد از محدودیت‏های این پژوهش می‏باشد.

نتیجه گیری

نتایج حاصل از پژوهش حاضر موید بالا بودن میزان شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی در بین دندانپزشکان مورد مطالعه می‏باشد. از این رو جهت بهبود شرایط کار پیشنهاد می‏شود که برای دندانپزشکان دوره‏های بلندمدت آشنایی با اصول ارگونومی، حرکات اصلاحی و برنامه‏های ورزشی متناسب برگزار شود و برای دانشجویان نیز این مطالب آموزشی در قالب واحد درسی ارائه گردد.

تشکر و قدردانی

نویسندگان این مقاله از مساعدت مدیران کلینیک‏های دندانپزشکی مورد مطالعه و تمامی افرادی که در امر تکمیل پرسشنامه همکاری نمودند تقدیر و تشکر می‏نمایند.

[1]. Visual analog scales

مراجع

Yaghobee S, Esmaeili V. Evaluation of the effect of the ergonomic principles’ instructions on the dental students’ postures; An ergonomic assessment. J Dent Med TUMS 2010; 23(2): 121-7. (Persian)
Askaripoor T, Kermani A, Jandaghi J, Farivar F. Survey of musculoskeletal disorders and ergonomic risk factors among dentists and providing control measures in Semnan. J Health 2013; 4(3): 241-8. (Persian)
Marklin RW, Cherney K. Working postures of dentists and dental hygienists. J Calif Dent Assoc 2005; 33(2): 133-6.
Gupta A, Bhat M, Mohammed T, Bansal N, Gupta G. Ergonomics in dentistry. Int J Clin Pediatr Dent 2014; 7(1): 30-4.
Wiegman JE. The ergonomic posture in a preclinical technique exercise. J Dent Educ 1983; 47(10): 664-5.
Thornton LJ, Stuart-Buttle C, Wyszynski TC, Wilson ER. Physical and psychosocial stress exposures in US dental schools: The need for expanded ergonomics training. Appl Ergon 2004; 35(2): 153-7.
Akesson I, Hansson GA, Balogh I, Moritz U, Skerfving S. Quantifying work load in neck, shoulders and wrists in female dentists. Int Arch Occup Environ Health 1997; 69(6): 461-74.
Punnett L, Wegman DH. Work-related musculoskeletal disorders: The epidemiologic evidence and the debate. J Electromyograph Kinesiol 2004; 14(1): 13-23.
Morse T, Bruneau H, Michalak-Turcotte C, Sanders M, Warren N, Dussetschleger J, et al. Musculoskeletal disorders of the neck and shoulder in dental hygienists and dental hygiene students. J Dent Hyg 2007; 81(1): 10.
Valachi B, Valachi K. Mechanisms leading to musculoskeletal disorders in dentistry. J Am Dent Assoc 2003; 134: 1344-50.
Anghel M, Argesanu V, Talpos-Niculescu C, Lungeanu D. Musculoskeletal disorders (MSDs)-consequences of prolonged static postures. J Exp Med Surg Res 2007; 4: 167-72.
Saremi M. Assessment of musculoskeletal disorders among dentistry of Shahed University, using REBA method and provide appropriate corrective methods. Occupational health field Master's. [Master Degree Thesis]. Iran. Medical School of Tarbiat Modarres University; 2003. (Persian)
Hayes M, Cockrell D, Smith DR. A systematic review of musculoskeletal disorders among dental professionals. Int J Dent Hyg 2009; 7(3): 159-65.
Hayes M, Smith DR, Cockrell D. Prevalence and correlates of musculoskeletal disorders among Australian dental hygiene students. Int J Dent Hyg 2009; 7(3): 176-81.
Shrestha BP, Singh GK, Niraula SR. Work related complaints among dentists. J Nepal Med Assoc 2008; 47(170): 77-81.
Pourabbas R, Kazem Shakouri SK, Haji Dyzaji R. Evaluation of musculoskeletal pain and its risk factors among Tabriz dentists. J Tabriz Univ Med Sci 2004; 38(64): 34-9. (Persian)
Nasl Saraji J, Hosseini MH, Shahtaheri SJ, Golbabaei F, Ghasemkhani M. Evaluation of ergonomic postures of dental professions by Rapid Entire Body Assessment (REBA), in Birjand, Iran. J Dent TUMS 2005; 18(1): 61-7. (Persian)
Ahmadi Motemayel F, Abdolsamadi HR, Roshanaei Gh, Jalilian S. Prevalence of Musculoskeletal Disorders among Hamadan General Dental Practitioners. Sci J Hamadan Univ Med Sci 2012; 19(3): 61-6. (Persian)
Åkesson I, Johnsson B, Rylander L, Moritz U, Skerfving S. Musculoskeletal disorders among female dental personnel–clinical examination and a 5-year follow-up study of symptoms. Int Arch Occup Environ Health 1999; 72(6): 395-403.
Lalumandier JA, McPhee SD, Parrott CB, Vendemia M. Musculoskeletal pain: Prevalence, prevention, and differences among dental office personnel. Gen Dent 2001; 49(2): 160-6.
Patridge MI, Mast TA. Dental clinical evaluation: a review of the research. J Den Educ 1978; 42(6): 300-5.
Kilpatrick HC. Production increases due to chairside assistance. J Am Dent Assoc 1971; 82(6): 1367-72.
Karwowski W, Marras WS. The occupational ergonomics handbook. In: Occupational ergonomics: Engineering and administrative controls. 1^st ed. New York: CRC PRESS; 2005. P. 1-26.
Kuorinka I, Jonsson B, Kilbom A, Vinterberg H, Biering-Sørensen F, Andersson G, et al. Standardised Nordic questionnaires for the analysis of musculoskeletal symptoms. Appl Ergon 1987;18(3): 233-7.
National Institutes of Health. Clinical Guidelines on the Identification, Evaluation, and Treatment of Overweight and Obesity in Adults: The Evidence Report. Obes Res 1998; 6(2): 51-209.
Varmazyar S, Amini M, Kiafar M. Ergonomic evaluation of work conditions in Qazvin dentists by REBA method and its association with musculoskeletal disorders in 2008. JIDA 2012; 24(3): 229-37. (Persian)
Lalumandier JA, McPhee SD. Prevalence and risk factors of hand problems and carpal tunnel syndrome among dental hygienists. J Dent Hyg 2001; 75(2):130-4.
Milerad E, Ericson MO, Nisell R, Kilbom A. An electromyographic study of dental work. Ergonomics 1991; 34(7): 953-62.
Dehghan FM, Amiri Z, Rabiee M. Prevalence of musculoskeletal pain among a group of Iranian dentists. J Dent SBUMS 2003; 21: 185-92. (Persian)
Leggat PA, Smith DR. Musculoskeletal disorders self‐reported by dentists in Queensland, Australia. Aust Dent J 2006; 51(4): 324-7.
Finsen L, Christensen H, Bakke M. Musculoskeletal disorders among dentists and variation in dental work. Appl Ergon 1998; 29(2): 119-25.
Yip VY. New low back pain in nurses: Work activities, work stress and sedentary lifestyle. J Adv Nurs 2004; 46(4): 430-40.
Kerosuo E, Kerosuo H, Kanerva L. Self-reported health complaints among general dental practitioners, orthodontists, and office employees. Acta Odontol Scand 2000; 58(5): 207-12.
Beach JC, DeBiase CB. Assessment of ergonomic education in dental hygiene curricula. J Dent Educ 1998; 62(6): 421-5.