بررسی تاثیر آموزش مبتنی بر تئوری رفتار برنامه‏ ریزی شده در پیشگیری از پوسیدگی دندان‏های دائمی دانش‏ آموزان پایه پنجم ابتدایی در شهرستان خواف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار آموزش بهداشت، مرکز تحقیقات علوم بهداشتی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی مشهد، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی مشهد، ایران

چکیده

مقدمه: استفاده از مدل‏ها و نظریه‏های آموزش بهداشت نقش مهمی در طراحی مداخلات و ارتقاء سلامت دهان و دندان ‏ایفا می‏نماید. هدف از ‏این پژوهش بررسی تاثیر آموزش مبتنی بر تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده، در پیشگیری از پوسیدگی دندان‏های دائمی دانش‏آموزان پایه پنجم ابتدایی در شهرستان خواف بود.
مواد و روش‏ها: در‏ این مطالعه مداخله‏ای- نیمه تجربی، 61 نفر از دانش‏آموزان پایه پنجم ابتدایی شهر خواف در زمستان 1392 به روش نمونه‏گیری خوشه‏ای طبقه‏بندی شده انتخاب شدند و به طور تصادفی به گروه کنترل و آزمون تخصیص یافتند. ابزار جمع‏آوری داده‏ها پرسشنامه  محقق ساخت شامل  سئوالاتی در مورد  اطلاعات دموگرافیک،  آگاهی،  نگرش،  هنجار ذهنی، کنترل رفتار درک شده، قصدرفتاری و  رفتار استفاده از مسواک و نخ دندان بود که توسط دانش‏آموزان در سه مقطع زمانی قبل، بلافاصله و یک ماه بعد از مداخله آموزشی تکمیل گردید. داده‏های جمع‏آوری شده با استفاده از نرم‏افزار SPSS با ویرایش 16 و آمار توصیفی و آزمون‏های همبستگی پیرسون، تحلیل واریانس با اندازه‏گیری‏های مکرر و رگرسیون خطی ساده در سطح معنی‏داری 05/0 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.
یافته‏ ها: یافته‏ها نشان داد که تفاوت معنی‏داری در میانگین نمرات آگاهی، نگرش، هنجار انتزاعی، کنترل رفتاری درک شده، قصدرفتاری و رفتار استفاده از مسواک و نخ‏دندان در بین دانش‏آموزان گروه آزمون بعد از انجام مداخله آموزشی نسبت به گروه کنترل به وجود آمده بود (001/0P<).
نتیجه گیری: نتایج مطالعه نشان داد که تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده می‏تواند به عنوان چهارچوب نظری مناسبی برای طراحی و اجرای مداخلات سلامت دهان و دندان بکار رود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Effect of Education Based on the Theory of Planned Behavior on Caries Prevention of Permanent Teeth in Fifth Grade Students in Khaf City

نویسندگان [English]

  • Nooshin Peyman 1
  • Khaled Samiee Roudi 2
1 PhD, Associate Professor of Health and Management, Health Science Research Center, School of Health, Mashhad University of Medical Science, Mashhad, Iran.
2 MSc, Student of Health Education, School of Health, Mashhad University of Medical Science, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Introduction: Using models and theories of health education plays an important role in promoting oral health. The aim of this study was to evaluate the impact of education based on the theory of planned behavior on caries prevention of permanent teeth in fifth grade students in the city of khaf.
Materials & Methods: In this interventional semi-experimental, a sample of fifth grade students (N=61) from the city of Khaf (in winter of 2014) were selected by stratified cluster sampling. The subjects were divided into two groups of experimental and control groups. A questionnaire was given to each of them measuring demographics, knowledge, attitudes, subjective norms, perceived behavioral control, behavioral intention and behavior. The questionnaires were completed by students during the three periods: before, immediately after and one month after the intervention. Data were analysed using SPSS software version16.5 using descriptive statistics and Pearson correlation test, Repeated Measures ANOVA and linear regression models (a=0.05).
Results: The results showed significant differences in mean of attitude, subjective norm, perceived behavioral control, behavioral intention and behavior of brushing and flossing in the experimental group after the intervention had occurred (P<0.001), but no significant change was observed in the control group (P>0.05).
Conclusions: The theory of planned behavior could be used as an appropriate theoretical framework for the design and implementation of oral health interventions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Oral Health
  • theory of planned behavior
  • brushing
  • flossing
  • Caries

اصل مقاله

مقدمه

بهداشت دهان و دندان یکی از مهمترین جنبه‏های شیوه زندگی سالم محسوب می‏شود و بهبود آن نیازمند کاربرد روش‏های مناسب آموزشی در جهت ارتقای سطح آگاهی، نگرش و عملکرد افراد جامعه در رابطه با آن است.(1) شیوع پوسیدگی دندان در دانش‏آموزان 12 ساله در‏ ایران بیشتر از استانداردهای جهانی سازمان بهداشت جهانی در سال 2010 بوده است.(2) سازمان جهانی بهداشت (WHO) در سال 2004 میلادی، میانگین شاخص DMFT[1] در کودکان 12 ساله ایرانی را 9/1 اعلام کرد که ‏این شاخص در دختران (0/2) و در پسران (7/1) بوده است، فلوئوروزیس خفیف یا مشکوک در 6/6 درصد از‏ این کودکان و فلوئوروزیس شدید در 7/1 درصد موارد گزارش شده است.(3) روش‏هایی چون استفاده از مسواک و نخ‏دندان، ساده‏ترین و موثرترین راه برای کاهش بروز پلاک و پوسیدگی دندان‏ها می‏باشد.(4) توانمندسازی افراد در استفاده صحیح از مسواک و نخ‏دندان و کاهش موانع و مشکلات جسمی و روانی، بهترین استراتژی برای تشویق افراد به رعایت بهداشت دهان و دندان می‏باشد.(4) مطالعات اخیر در امریکا نشان داده است که آموزش رفتارهای پیشگیرانه مثل استفاده از مسواک و نخ‏دندان و معاینات منظم دندانپزشکی در چند دهه اخیر در جامعه امریکا موجب افزایش درصد افرادی شده است که توانسته‏اند دندان‏های طبیعی خود را در سنین بالاتر حفظ نمایند.(5) با ‏این حال استفاده از مسواک و نخ‏دندان در آمریکا هنوز در حد پایین قرار دارد.(6) در مدیترانه شرقی نیز تنها 60-30 درصد نوجوانان گزارش کرده‏اند که دو بار در روز مسواک می‏زنند.(3) در‏ ایران آمار دیگری وجود دارد؛ به طوری که تنها 44 درصد از نوجوانان 12 ساله گزارش کرده‏اند که حداقل یک بار در روز مسواک می‏زنند.(3) بهبود موثر در رفتارهای مرتبط با سلامت دهان و دندان در افراد، نیازمند درک اساسی است که در تصمیم‏گیری افراد جهت استفاده از مسواک نقش حیاتی را ‏ایفا می‏کند. این نیاز تنها با استفاده از یک نظریه جهت شناسایی عوامل میانجی در رفتارهای مرتبط با سلامت دهان و دندان برآورده می‏شود.(6) محققان آموزش بهداشت به منظور تغییر رفتار، مدل‏های مختلفی را با کاربرد الگوهای گوناگون روان شناختی و اجتماعی مهیا کرده‏اند.(7) کارآزمایی‏های مختلف در حوزه موضوعات گوناگون بهداشتی نشان داده اند که اغلب مداخلاتی که از مدل‏های تغییر رفتار استفاده کرده‏اند، در نیل به اهداف خود موفق‏تر بوده‏اند و کارآیی مدل‏های مذکور در تغییر رفتار به اثبات رسیده است.(8) تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده[2] یک الگوی تصمیم‏گیری شناختی اجتماعی است که چهارچوب مفیدی را برای پیش‏بینی و توضیح رفتارهای بهداشتی فراهم می‏کند.(9) این تئوری در سال 1885 مطرح و در سال 1991 توسط Fishbin و Ajzen توسعه داده شد. این مدل وقوع یک رفتار ویژه را پیش‏بینی می‏کند‌؛ مشروط بر این که فرد قصد انجام آن را داشته باشد. طبق این مدل، قصد انجام یک رفتار توسط سه عامل نگرش نسبت به رفتار، هنجارهای انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده، پیش‏بینی می‏شود (دیاگرام 1). رفتار، روشی است که فرد عمل می‏کند، همچنین سلوک، شیوه برخورد و واکنش نشان دادن تحت شرایط مختلف را شامل می شود. قصدرفتاری، تصمیم فرد برای اتخاذ یک رفتار می‏باشد. نگرش نسبت به رفتار، میزان مطلوبیت یا عدم مطلوبیت یک رفتار از نظر یک فرد می باشد که دو عامل موجب شکل‏گیری آن می‏شود: باورهای فردی و ارزیابی رفتار. هنجارهای انتزاعی اشخاص تحت تاثیر افراد مختلفی در جامعه قرار می‏گیرند مانند والدین، معلم، پزشک، رهبران دینی که دو عامل موجب شکل‏گیری آن می‏شود؛ باورهای هنجاری و انگیزه برای پیروی. کنترل رفتار درک شده، درجه‏ای از احساس فرد در مورد ‏اینکه انجام یا عدم انجام یک رفتار تا چه حد تحت کنترل ارادی وی می‏باشد را نشان می‏دهد که دو عامل اعتقادات کنترلی و توانمندی درک شده موجب شکل‏گیری آن می‏شود.(10) از منظر تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده، می‏توان با اندازه‏گیری قصدرفتاری به پیش‏بینی بهینه رفتار دست یافت.(11)

 

دیاگرام 1 : مدل رفتار برنامه‏ریزی شده

 

 قصدرفتاری یکی از اساسی‏ترین سازه‏های تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده می‏باشد که از طریق آن می‏توان فهمید افراد چقدر میل دارند کاری را انجام دهند و چقدر تلاش می‏کنند تا برای اجرای رفتار خاصی برنامه‏ریزی کنند.(12) تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده در مطالعاتی چون، پیش‏بینی رفتار استفاده از مسواک و نخ‏دندان(13)، ایمنی محیط کار(9)، استفاده از کلاه ایمنی(14)، انتخاب روش زایمان(10)، فعالیت بدنی دانشجویان(15) و بهبود جو‏ایمنی(9)  مورد استفاده قرار گرفته است و کارایی موثر آن به اثبات رسیده است. یکی از راهبردهای اساسی جهت تحول در نظام آموزشی و ارتقاء سطح سلامت دهان جامعه، طراحی و اجرای برنامه‏های آموزشی هدفمند و پیشگیرانه در جامعه (به خصوص دانش‏آموزان به عنوان یکی از گروه‏های هدف) با رویکرد آموزش بهداشت و دندانپزشکی پیشگیری با استفاده از مدل‏های موثر آموزشی می‏باشد. از آنجا که دندانپزشکان یکی از اعضای اصلی تیم سلامت دهان و دندان در جامعه می‏باشد، می‏توانند سهم بسزایی را در ‏این مهم داشته باشند.. هدف از‏ این پژوهش تعیین تاثیر آموزش مبتنی بر تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده در افزایش آگاهی و بهبود رفتارهای بهداشتی دانش‏آموزان پایه پنجم ابتدایی شهرستان خواف در پیشگیری از پوسیدگی دندان‏های دائمی بود.

مواد و روش‏ها

این مطالعه؛ مداخله‏ای و از نوع مطالعات نیمه تجربی بود که بر روی 61 دانش‏آموز پایه پنجم ابتدایی شهرستان خواف در سال تحصیلی 93-1392 انجام شد. جهت انجام نمونه‏گیری ابتدا بر اساس مطالعه راهنما (10)؛ از میان 39 دبستان منطقه شهری شهرستان خواف؛ به روش نمونه‏گیری تصادفی خوشه‏ای، دو مدرسه دخترانه برگزیده شدند و نمونه‏ها که شامل 61 دانش‏آموز پایه پنجم ابتدایی بودند، به صورت تصادفی ساده در دو گروه آزمون و کنترل قرار گرفتند. یک نفر از گروه کنترل از مطالعه حذف گردید.

داده‏ها از طریق پرسشنامه گردآوری شد. جهت تعیین روایی ابزار از روش روایی صوری و محتوایی استفاده گردید، بدین صورت که پرسشنامه‏ای با استفاده از منابع و کتب معتبر و مقالات مرتبط علمی تهیه و با تایید متخصصین و اساتید راهنما اصلاحات لازم صورت گرفت و پایایی پرسشنامه با استفاده از روش‏های بازآزمایی (آزمون و بازآزمون به فاصله ده روز از یکدیگر با مطالعه مقدماتی روی 25 نفر) و سنجش میزان همبستگی درونی متغیرها (محاسبه ضریب آلفا کرونباخ) مورد بررسی و تایید قرار گرفت (83/0=α).

پرسشنامه شامل هفت قسمت بود. قسمت اول مربوط به اطلاعات دموگرافیک اعم از سن، جنس، بعدخانوار، وزن و قد، تعداد دندان‏های پوسیده، ترمیمی و افتاده، تحصیلات و شغل والدین بود. قسمت دوم تا هفتم پرسشنامه به ترتیب شامل سوالاتی در مورد آگاهی، نگرش، هنجار انتزاعی، کنترل رفتاری درک شده، قصدرفتاری و رفتار فرد بود. لازم به ذکر است تمامی سئوالات بر اساس طیف لیکرتی 1 (موافقم)، 2 (فرقی نمی‏کند) و 3 (مخالفم) اندازه‏گیری شدند. قبل از مداخله آموزشی، پرسشنامه مذکور در هر دو گروه مداخله و شاهد به صورت خودگزارش‏دهی تکمیل شد. لازم به ذکر است محاسبه و تکمیل اطلاعات دموگرافیک مربوط به معاینات دندانپزشکی برای تعیین تعداد دندان‏های پوسیده، پرشده و افتاده (از دست رفته) توسط دندانپزشک، در یک کلاس با نور کافی و با استفاده از چراغ قوه دستی جهت کمک به روشن‏تر کردن محیط دهان و دید بهتر بود. سپس مداخله آموزشی مبتنی بر تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده برای دانش‏آموزان گروه مداخله طی سه جلسه آموزشی 50 تا 60 دقیقه‏ای به صورت سخنرانی، بحث گروهی و نمایش عملی توسط محقق اجرا شد. جلسه اول به منظور افزایش آگاهی و نگرش دانش‏آموزان از کتابچه آموزشی سرگرمی‏های دهان و دندان و اسلایدهای آموزشی تهیه شده توسط پژوهش‏گر و با بکارگیری روش‏های بحث گروهی و پرسش و پاسخ برگزار گردید و در جلسه دوم با توجه به نقش و اهمیت کنترل رفتاری درک شده در توانمندی افراد برای رسیدن به مرحله قصدرفتاری و انجام رفتار، از روش ‏ایفای نقش و کار عملی در موضوعات مطرح شده در بحث نظری، استفاده گردید.  جلسه سوم شامل نمایش عملی شیوه صحیح استفاده از مسواک و نخ‏دندان با استفاده از آرک دندانی و تمرین و اجرای عملی توسط دانش‏آموزان بر روی دندان‏های خودشان، بود. معلمین دانش‏آموزان در تمامی جلسات آموزشی حضور داشتند. آموزش به خانواده‏ها به صورت غیرمستقیم توسط خود دانش‏آموز انجام شد، و برای‏این منظور از کتابچه آموزشی سرگرمی‏های دهان و دندان استفاده گردید. عناوین کتابچه شامل مطالبی چون فواید و کار دندان‏ها، علل پوسیدگی دندان‏ها، مواد غذایی مفید و مضر برای دندان‏ها، نحوه استفاده از مسواک، نخ‏دندان و فلوراید بود که با داستان‏ها، رنگ‏آمیزی‏ها و سرگرمی و بازی‏های مرتبط، همراه شده بود. گروه کنترل در ‏این مدت، آموزشی در ‏این زمینه دریافت نکردند. بلافاصله بعد از مداخله آموزشی و یک ماه بعد از آن، پرسشنامه اولیه مجدداً توسط دو گروه آزمون و کنترل تکمیل گردید. داده‏های جمع آوری شده با استفاده از نرم افزار آماری SPSS با ویرایش 16 و آزمون‏های آماری t زوجی، کای دو، ضریب همبستگی پیرسون، آنالیز رگرسیون و تحلیل واریانس با اندازه‏گیری‏های مکرر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. همچنین از آزمون کولموگروف اسمیرنف برای بررسی نرمال بودن داده‏های پیوسته استفاده شد. سطح معنی‏داری در آزمون‏ها 05/0 در نظر گرفته شد. لازم به توضیح می‏باشد که آزمودنی‏های پژوهش در خصوص هدف از انجام پژوهش، چگونگی انجام طرح و محرمانه بودن اطلاعات افراد در‏این طرح توجیه گردیدند و هماهنگی‏ها و مکاتبات لازم با آموزش و پرورش شهرستان جهت انجام مطالعه انجام شد.

یافته‏ ها

افراد مورد بررسی، 61 نفر از دانش‏آموزان دختر پایه پنجم ابتدایی شهرستان خواف با دامنه سنی 10 تا 13 سال و میانگین سنی 4/0±00/11 سال بودند. 26/44 درصد از دانش‏آموزان بین 1 تا 4 دندان پوسیده با میانگین 2/1±90/0 و 7/37 درصد از دانش‏آموزان بین 1 تا 4 دندان ترمیمی (پر شده) با میانگین 05/1±7/0 داشتند. همچنین90/45 درصد از دانش‏آموزان مورد بررسی بین 1 تا 5 دندان افتاده یا کشیده شده با میانگین 41/1± 06/1 داشتند. تعداد 35 دانش‏آموز مورد بررسی (4/57 درصد) تاکنون برای مراقبت یا معاینه به دندانپزشکی مراجعه کرده بودند و 26 نفر (6/42 درصد) از آنان هرگز مراجعه‏ای به دندانپزشکی نداشتند. تحصیلات والدین در 08/71 درصد از دانش‏آموزان، دیپلم و زیردیپلم بود (جدول 1).

 

جدول 1 : مشخصات دموگرافیک دانش‏آموزان شرکت کننده در مطالعه در دو گروه آزمون و کنترل

متغیرهای مورد بررسی

 

گروه مورد مطالعه

آزمون (31 نفر)

کنترل (30 نفر)

 

 

تعداد

 درصد

تعداد

 درصد

 

P value*

 

سن (سال)

10

4

9/12

0/0

0/0

 

 

11

26

9/83

28

3/93

 

 

12

1

2/3

1

3/3

 

 

13

0

0/0

1

3/3

 

 

انحراف معیار ± میانگین

 93/0 ± 90/10

 40/0 ± 10/11

 

59/0

تعداد دندان پوسیده

0

19

3/61

15

0/50

 

 

1

4

9/12

6

0/20

 

 

2

4

9/12

4

3/13

 

 

3

3

7/9

4

3/13

 

 

4

1

2/3

1

3/3

 

 

انحراف معیار ± میانگین

 19/1 ± 80/0

 23/1 ± 00/1

 

66/0

تعداد دندان ترمیمی

0

19

3/61

19

3/63

 

 

1

5

1/16

5

7/16

 

 

2

4

9/12

4

3/13

 

 

3

1

2/3

2

7/6

 

 

4

2

5/6

0/0

0/0

 

 

انحراف معیار ± میانگین

 20/1 ± 70/0

 96/0 ± 63/0

 

73/0

تعداد دندان افتاده (کشیده شده)

0

17

8/54

16

3/53

 

 

1

4

9/12

3

0/10

 

 

2

6

4/19

6

0/20

 

 

3

2

5/6

2

7/6

 

 

4

1

2/3

2

7/6

 

 

5

1

2/3

1

3/3

 

 

انحراف معیار ± میانگین

 36/1 ± 00/1

 47/1 ± 13/1

 

41/0

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تحصیلات پدر

زیردیپلم

20

5/64

10

3/33

 

28/0

دیپلم

6

3/19

6

0/20

 

فوق دیپلم و بالاتر

5

1/16

14

6/46

 

تحصیلات مادر

زیردیپلم

20

5/64

11

6/36

 

84/0

دیپلم

6

3/19

6

0/20

 

فوق دیپلم و بالاتر

5

1/16

13

3/43

 

مراجعه به دندانپزشکی

بلی

19

3/61

16

3/53

 

28/0

خیر

12

7/38

14

7/46
                 

*) متغیرهای کمی با t-student و متغیرهای کیفی با Chi-square آزمون شدند.

 

  نتایج آنالیز تحلیل واریانس با اندازه‏گیری‏های مکرر (جدول 2) از سازه‏های تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده قبل، بلافاصله و یک ماه بعد از مداخله آموزشی به منظور مقایسه میانگین‏ها در دو گروه آزمون و کنترل نشان داد که قبل از مداخله اختلاف معنی‏داری بین متغیرها در دو گروه آزمون و کنترل وجود نداشت (05/0<P). اما پس از مداخله آموزشی مبتنی بر تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده، تفاوت معنی‏داری در متغیرهای مورد بررسی وجود داشت (05/0>P).

طـبق آنالیز رگـرسیون (جدول 3)، مـتغیرهای نگرش، هنجار انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده در دانش‏آموزان گروه آزمون در مجموع 63 درصد واریانس قصد استفاده از مسواک و نخ‏دندان را در جامعه مورد بررسی پیشگویی می‏کرد که در بین‏این متغیرها، اثر هنجار انتزاعی بیش از سایر متغیرها بود (39/0=b). نگرش، هنجار انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده در دانش‏آموزان گروه آزمون در مجموع 16 درصد واریانس رفتار استفاده از مسواک و نخ‏دندان را در جامعه مورد بررسی پیشگویی می‏کرد که در بین‏ این متغیرها اثر کنترل رفتاری درک شده بیش از سایر متغیرها بود.

 

جدول 2 : مقایسه میانگین و انحراف معیار سازه‏های تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده گروه آزمون و کنترل قبل، بلافاصله و یکماه بعد از مداخله

متغیرها

گروه

قبل از مداخله

P-value

بلافاصله بعد از مداخله

P-value

یک ماه بعد مداخله

P-value

آگاهی

آزمون

کنترل

56/2±54/15

71/2±50/16

165/0

30/2±74/18

85/2±94/16

10/0

52/2±51/18

76/2±13/17

046/0

نگرش

آزمون

کنترل

50/4±93/20

87/3±73/21

462/0

90/3±51/24

04/4±13/22

023/0

00/4±38/24

89/3±20/22

035/0

هنجارانتزاعی

آزمون

کنترل

56/2±54/7

62/1±20/7

930/0

07/2±87/8

67/1±50/7

006/0

92/1±77/8

77/1±53/7

011/0

کنترل رفتاری درک شده

آزمون

کنترل

23/2±45/8

06/2±86/8

454/0

29/2±83/10

16/2±13/9

004/0

34/2±80/10

19/2±13/9

006/0

قصدرفتاری

آزمون

کنترل

51/1±96/6

44/1±70/7

058/0

75/1±32/9

64/1±10/8

007/0

47/1±19/9

53/1±10/8

007/0

رفتار

آزمون

کنترل

42/2±32/10

23/2±46/9

158/0

27/2±54/11

28/2±53/9

001/0

24/2±41/11

31/2±43/9

001/0

 

 

جدول 3 : نتایج رگرسیون خطی برخی از متغیرها بر قصدرفتاری استفاده از مسواک و نخ‏دندان در چهارچوب نظریه رفتاربرنامه‏ریزی شده

متغیرمستقل

R2

B

SE

b

P-value

متغیروابسته

نگرش

هنجارانتزاعی

کنترل رفتاری درک شده

638/0

122/0

320/0

107/0

055/0

115/0

086/0

311/0

391/0

162/0

030/0

008/0

216/0

قصدرفتاری

b ضریب استاندارد شده، B ضریب رگرسیون، SE انحراف استاندارد، R2 ضریب تعیین

 

 بحث

طراحی و اجرای دندانپزشکی جامعه‏نگر یکی از راهبردهای اساسی جهت تحول در نظام آموزشی و ارتقاء سطح سلامت دهان جامعه محسوب می‏شود. این راهبرد سالیان متمادی است که در بسیاری از کشورهای جهان اجرا گردیده و نتایج ارزشمندی به دنبال داشته است. اخیراً در کشور ما نیز به منظور آموزش با رویکرد پیشگیری و تغییر نگرش در دندانپزشکان به عنوان یکی از اعضای اصلی تیم سلامت دهان و دندان از یک سو و تلاش در جهت ارتقاء سطح سلامت دهان در جامعه (به خصوص دانش‏آموزان به عنوان یکی از گروه‏های هدف) از سوی دیگر، به دندانپزشکی جامعه‏نگر توجه بیشتری صورت گرفته است. ‏این رویکرد به دندانپزشکی پیشگیری و آموزش بهداشت تاکید دارد.

هدف از ‏این مطالعه بررسی تاثیر آموزش مبتنی بر تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده در پیشگیری از پوسیدگی دندان‏های دائمی دانش‏آموزان پایه پنجم ابتدایی در شهرستان خواف بود. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که 6/44 درصد از دانش‏آموزان مورد مطالعه به پوسیدگی دندان دچار هستند. ‏این نتایج نشان دهنده شیوع بالای پوسیدگی دندان در بین دانش‏آموزان ‏این شهرستان می‏باشد. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت در سال 1382 شیوع پوسیدگی دندان در کودکان‏ایران 8/32 درصد بوده است.(3) صادقی(2) در سال 1377 و 1385 شیوع پوسیدگی دندان در دانش‏آموزان 12 ساله شهر رفسنجان را به ترتیب 2/38 و 4/31 درصد گزارش کرد. به نظر می‏رسد برای بررسی علل شیوع بالای پوسیدگی دندان در پژوهش کنونی نیاز به مطالعات بیشتری باشد.

نتایج آنالیز تحلیل واریانس با اندازه‏گیری‏های مکرر دلالت بر اثربخشی آموزش مبتنی بر تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده در ارتقای نمرات متغیر آگاهی و سازه‏های تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده در بین دانش‏آموزان گروه آزمون در مقایسه با گروه کنترل، بلافاصله بعد از مداخله آموزشی و یک ماه بعد از مداخله آموزشی داشت. یافته‏های مطالعه نشان داد که نمرات متغیرهایی چون آگاهی دانش‏آموزان در گروه آزمون، بلافاصله بعد از مداخله آموزشی، 23/15 درصد و یک ماه بعد مداخله، 14/14 درصد، نمره نگرش بلافاصله بعد از مداخله آموزشی، 93/11 درصد و یک ماه بعد مداخله، 50/11 درصد، نمره هنجار انتزاعی بلافاصله بعد از مداخله آموزشی، 08/11 درصد و یک ماه بعد مداخله، 25/10 درصد، نمره کنترل رفتاری درک شده بلافاصله بعد از مداخله آموزشی، 86/15 درصد و یک ماه بعد مداخله، 66/15 درصد، نمره قصدرفتاری بلافاصله بعد از مداخله آموزشی، 66/19 درصد و یک ماه بعد مداخله، 58/18 و نمره متغیر رفتار بلافاصله بعد از مداخله آموزشی، 13/8 درصد و یک ماه بعد مداخله، 26/7 درصد افزایش یافته است. یافته‏های ‏این پژوهش مطابقت داشت با نتایج مطالعه Astorm(16)که نشان داد؛ میانگین نمرات سازه‏های تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده در آموزش بهداشت دهان و دندان دانش‏آموزان در گروه آزمون پس از مداخله آموزشی مبتنی بر تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده افزایش معنی‏داری داشته است. رضا بیرنگ و همکارانش(17) تاثیر آموزش را در ارتقاء سطح بهداشت دهان و دندان دانش‏آموزان بررسی نمودند. بلافاصله بعد از آموزش و یک ماه بعد از آموزش عملکرد بهداشتی دانش‏آموزان (مسواک زدن صحیح، نخ‏دندان کشیدن) به نحو معنی‏داری بهبود یافته بود. می توان چنین نتیجه‏گیری کرد که آموزش مبتنی بر تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده در ارتقای سطح آگاهی و سایر سازه‏های تئوری نسبت به آموزش‏های غیرسیستماتیک تاثیر بیشتری داشته است. همچنین نتایج ‏این مطالعه نشان داد که قصدرفتاری استفاده از مسواک و نخ‏دندان با متغیرهای نگرش، هنجار انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده ارتباط مثبت و معنی‏داری دارد. در مطالعات دیگری(19و18و11) در خصوص بررسی تاثیر قصدرفتارهای بهداشت دهان و دندان بر روی سازه‏های نگرش، هنجار انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده در تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده نیز قصدرفتاری ارتباط مثبت و معنی‏داری را با نگرش، هنجار انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده نشان داد که با نتایج بررسی ما مطابقت دارد.

نتایج مطالعه حاضر نشان داد که نگرش و هنجارهای انتزاعی، پیش‏بینی کننده قوی‏تری برای قصد استفاده از مسواک و نخ‏دندان می‏باشد. نتایج مطالعه Wachowiak و همکاران(20) نیز نشان داد که نگرش و هنجارهای انتزاعی پیش‏بینی‏کننده قوی‏تری برای قصد استفاده از نخ‏دندان می‏باشد. در مطالعه صابر و همکاران(15) نیز نتایج مشابهی به دست آمد، به طوری که نگرش و هنجارهای انتزاعی پیش‏بینی‏کننده قوی‏تری برای قصد انجام فعالیت بدنی بود. ‏این نتایج بیانگر نقش تاثیرگذار نگرش و هنجارهای انتزاعی در قصدرفتاری استفاده از مسواک و نخ‏دندان می‏باشد که باید در طراحی برنامه‏های آموزشی مورد توجه قرار گیرد.

 نتایج آنالیز رگرسیون خطی نشان داد که متغیرهای نگرش، هنجارهای انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده در دانش‏آموزان گروه آزمون در مجموع 63 درصد واریانس قصد استفاده از مسواک و نخ‏دندان را در جامعه مورد بررسی پیشگویی می‏کند. یافته‏های‏این مطالعه با شواهد حاصل از تحقیقات دیگر(22و21و11) که نشان داده‏اند متغیرهای نگرش، هنجارهای انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده در تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده، 27 تا 52 درصد از واریانس قصدرفتار بهداشت دهان و دندان را پیشگویی می‏کند، مطابقت دارد.

آموزش بهداشت یکی از اقدامات مهم جهت پیشگیری از بیماری‏های دهان و دندان و ارتقاء سطح سلامت جامعه محسوب می‏شود. در‏این رابطه آموزش بهداشت یک جنبه اساسی در پیشرفت امر بهداشت می‏باشد و یکی از نقش‏های مهم آن آماده ساختن مردم جامعه، از طریق دادن اطلاعات و آگاهی به آنها و نشان دادن مهارت‏ها و تجارب بهداشتی است که در آن مردم می‏توانند کنترل بیشتری بر روی سلامت خود داشته باشند.(23) تحقیقات نشان داده است که موثرترین برنامه‏های آموزشی مبتنی بر رویکردهای تئوری محور هستند که از الگوهای تغییر رفتار ریشه گرفته‏اند. این الگوها برای طراحان برنامه‏ها مفید هستند چراکه جنبه‏های ویژه‏ای را برای مداخلات آموزشی پیشنهاد می‏کنند. از آنجا که اکثر مشکلات بهداشتی با رفتار انسان ارتباطی تنگاتنگ دارند، تئوری‏ها و الگوهای رفتاری می‏توانند برای درک چگونگی پیشگیری از مشکلات بهداشتی مورد استفاده قرار گیرند.(24)

 نتیجه گیری

نتایج مطالعه بیانگر ارتقاء رفتار استفاده از مسواک و نخ‏دندان در میان دانش‏آموزان بر اثر مداخله آموزشی مبتنی بر تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده، بود. بنابراین تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده می‏تواند بعنوان چهارچوب نظری مناسب برای طراحی و اجرای مداخلات سلامت دهان و دندان بکار رود. مداخلات مبتنی بر مدل‏های آموزشی در نیل به اهداف خود در جهت آموزش به جامعه و تغییر رفتار، کارآیی و تاثیر بیشتری را نشان داده اند.

تشکر و قدردانی

نویسندگان این مقاله بر خود لازم می‏دانند ضمن سپاسگزاری از تمامی دانش‏آموزان، اولیاء و مربیانی که در‏ این مطالعه شرکت داشتند از خانم دکتر فرزانه بیانی مسئول سلامت دهان و دندان مرکز بهداشت شهرستان خواف که در انجام معاینات دانش‏آموزان ما را یاری نمودند نهایت تشکر و قدردانی را داشته باشند.


[1]. Decayed, Missed, Filled Teeth (DMFT)

[2]. Theory of Planed Behavior (TPB)

مراجع

  1. Mohamad Khah F, Amin Shekravi F, Faghihzadeh S, Babaee Haidar Abadi A, Kazem Begi F, Maghsodi R. Comparison of two methods of dental health education lectures and film screenings on knowledge, attitude and practice of students. Journal of Ilam University of Medical Sciences2013; 20(5): 43-50. (Persian)
  2. Sadeghi M, Bagherian A. DMFT index and bilateral dental caries occurance among 12-year-old students in Rafsanjan-2007. Journal of Rafsenjan University of Medical Sciences 2008; 7(4): 267-74. (Persian)
  3. Farsi J, Farghaly M, Farsi N. Oral health knowledge, attitude and behaviour among saudi school students in jeddah city. J Dent 2004; 32(1): 47-53.
  4. Buglar ME, White KM, Robinson NG. The role of self-efficacy in dental patients’ brushing and flossing: Testing an extended health belief model. Patient Education Counseling 2010; 78(2): 269-72.
  5. Reid GJ, Webb GD, Mc-crindle BW, Irvine MJ, Siu SC. Health behaviors among adolescents and young adults with congenital heart disease. Congenital HeartDisease 2008; 3(1): 16-25.
  6. Hajiagha AP, Saffari M. Predictors of tooth brushing behavior in Iranian adolescents: An application of the planned behavior theory. J Islamic Dent Assoc Iran 2012; 24(3): 159-64. (Persian)
  7. Mohammadi Zeidi I, Pakpour Hajiagha A. Effect of educational intervention on oral health self-care behaviors in diabetic patients. J Isfahan Dent Sch 2014; 10(3): 202-14. (Persian)
  8. Hardeman W, Johnston M, Johnston D, Bonetti D, Wareham N, Kinmonth AL. Application of the theory of planned behaviour in behaviour change interventions: A Systematic Review. Psych Health 2002; 17(2): 123-58.
  9. Mohammadi Zeidi I, Pakpor A, Mohammadi Zeidi B. The effect of an educational intervention based on the theory of planned behavior to improve safety climate. Iran Occupational Health 2013; 9(4). (Persian)
  10. Dumitrescu AL, Wagle M, Dogaru BC, Manolescu B. Modeling the theory of planned behavior for intention to improve oral health behaviors: The impact of attitudes, knowledge, and current behavior. J Oral Sci 2011; 53(3): 369-77.
  11. SMM H. Effect of educational interventions based on theory of planned behavior (tpb) in selecting delivery mode among pregnant women referred to rasht health centers. ZUMS Journal 2011; 19(77): 94-106.
  12. Montano DE, Kasprzyk D. Health Behavior and Health Education: Theory Research, and Practice. 4th ed. San Francisco: Jonn Wiley; 2008. P. 67.
  13. Ronis DL, Lang WP, Farghaly MM, Passow E. Tooth brushing, flossing, and preventive dental visits by detroit‐area residents in relation to demographic and socioeconomic factors. J Pub Health Dent 1993; 53(3): 138-45.
  14. Mazloomy Mahmoodabad S, Mehri A, Morovati Sharifabad M, Fallahzadeh H. Application of extended model of planned behavior in predicting helmet wearing among motorcyclist clerks in Yazd (2006). Journal of Birjand University Medical Sciences 2008; 14(4): 9-15. (Persian)
  15. Saber F SH, Sharifrad Gh. The survey of theory of planned behavior constructs regarding girl student’s physical activity in Naein payame Noor University in 2012. Health System Res 2013; 9(9): 1014-21. (Persian)
  16. Åstrom AN. Changes in oral health related knowledge, attitudes and behaviours following school based oral health education and atraumatic restorative treatment in rural Tanzania. Norsk Epidemiol 2012; 22(1): 21-30.
  17. Birang R, Shakerian K, Yazdanpanah F, Nadimi M. The effect of education by visual media on oral health promotion of students. A Rak Medical University Journal 2006; 9: 1-6. (Persian)
  18. Norman P, Conner M, Bell R. The theory of planned behaviour and exercise: Evidence for the moderating role of past behaviour. Br J Health Psych 2000; 5(3): 249-61.
  19. Brickell TA, Chatzisarantis NL, Pretty GM. Using past behaviour and spontaneous implementation intentions to enhance the utility of the theory of planned behaviour in predicting exercise. Br Health Psych 2006; 11(2):
    249-62.
  20. Wachowiak GS. Predicting flossing behaviors with the theory of planned behavior and message interventions. [Doctorate Thesis]. United States.Northern Illinois University; 2010.
  21. Buunk‐Werkhoven YA, Dijkstra A, Van Der Schans CP. Determinants of oral hygiene behavior: A study based on the theory of planned behavior. Community Dent Oral Epidemiol 2011; 39(3): 250-9.
  22. Armitage CJ, Conner M. Efficacy of the theory of planned behaviour: A meta‐analytic review. Br Soc Psych 2001; 40(4): 471-99.
  23. Murray JJ, Nunn JH, Steele JG. The prevention oforal disease. Br Dent J 1980; 149(11): 311-8.
  24. Lajunen T, Räsänen M. Can social psychological models be used to promote bicycle helmet use among teenagers? A comparison of the health belief model, theory of planned behavior and the locus of control. Journal of Safety Research 2004; 35(1): 115-23.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 19 اسفند 1393
  • تاریخ پذیرش: 19 اسفند 1393

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار