نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار، گروه رادیولوژی فک و صورت، دانشکده دندان پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی زنجان، زنجان، ایران
2 دانشیار، گروه پزشکی اجتماعی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی زنجان، زنجان، ایران
3 دندان پزشک، زنجان ، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction: The diagnosis of pneumatization nearby the temporomandibular joint (TMJ) is of utmost importance since it may facilitate the spread of pathologies into the joint and complicate TMJ surgery. The present study aimed to assess the prevalence and characteristics of pneumatized articular tubercle (PAT) and glenoid fossa (PGF) in panoramic radiography and cone-beam computed tomography (CBCT).
Materials and Methods: This cross-sectional study was conducted on panoramic and CBCT images in the archives of a specialized center for maxillofacial radiology in Zanjan, Iran, within 2017-2020. Panoramic and CBCT images of 220 patients were selected.The presence of pneumatization was recorded at the articular eminence and the glenoid fossa. The prevalence of pneumatization was determined by gender, age, location, and laterality. Data were analyzed in SPSS software (version 22) using the chi-square test (p < 0.05).
Results: In panoramic and CBCT images, the prevalence rates of PAT were 7.3% and 19.5%, and the prevalence rates of PGF were obtained at 11.4% and 35%s, respectively. The frequency of PAT and PGF was higher in females and subjects younger than 40 years, as compared to males and older cases. Unilateral cases were higher than bilateral cases for both pneumatizations. The most prevalent type was unilocular in PAT cases and multilocular in PGF cases.
Conclusion: As evidenced by the obtained results, PAT and PGF were relatively common in the study population. Furthermore, PAT and PGF can be examined more accurately on CBCT images, as compared to panoramic radiographs.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
به وجود یک حفره هوایی مفروش از اپی تلیوم در استخوان که در طول تکامل استخوان به دلیل نفوذ اپیتلیوم ایجاد شده است، پنوماتیزه شدن می گویند. این حفره ها
می توانند در استخوان های مختلف مشاهده شوند اما بطور شایع در استخوان های جمجمه یافت می شوند. استخوان گیجگاهی، بخشی از مجموعه مفصل گیجگاهی فکی است که استخوان مهمی در دندانپزشکی به شمار می رود. پنوماتیزه شدن در ناحیه های مختلف استخوان گیجگاهی، شامل قوس گونه، حفره ی گلنوئید و برجستگی مفصلی، گزارش شده است.(2و1) سلول های هوایی ماستوئید گاهی تمام استخوان گیجگاهی تا درز گونه ای گیجگاهی را پنوماتیزه می کنند و نمای رادیولوسنسی تک حفره یا چند حفره درحفره ی گلنوئید و برجستگی مفصلی ایجاد می کنند که نمای نرمال است. این حالت در برجستگی مفصلی 2 درصد بیماران مشاهده می‌شود.(4و3)
پنوماتیزه شدن اطراف مفصل گیجگاهی فکی ممکن است خطر گسترش عفونت مثل آرتریت سپتیک، عفونت سلول های هوایی ماستوئید، تومور و شکستگی مربوط به مقاومت پایین استخوان را افزایش دهد. هنگامی که مداخله جراحی درناحیه مفصل تمپورومندیبولار انجام می شود، حضور سلول های هوایی به منظور جلوگیری از نفوذ ناخواسته به بافت اطراف باید مورد توجه قرار بگیرد.(6و5)
شدت پنوماتیزاسیون در افراد متفاوت است. در بعضی افراد، گسترش سلول های هوایی به سقف مفصل تمپورومندیبولار محدود هستند. اما در برخی دیگر، گسترش سلول های هوایی تا برجستگی مفصلی ادامه دارد.(7)
بر اساس مطالعات انجام شده، پنوماتیزاسیون استخوان گیجگاهی طی سه مرحله شامل نوزادی (تولد تا 2 سالگی)، انتقالی (2 سالگی به بعد) و بزرگسالی انجام می شود.(8) برجستگی های مفصلی پنوماتیک استخوان گیجگاهی چند ویژگی عمومی دارند: الف) وجود نقص رادیولوسنت بدون علامت بالینی در زائده زایگوماتیک استخوان گیجگاهی که از نظر ظاهری مشابه سلول های هوایی ماستوئید می باشد. ب) این نقص در جهت قدامی تا برجستگی مفصلی گسترش می یابد و حداکثر گسترش آن تا درز گیجگاهی- فکی است و از این محدوده فراتر نمی رود. ج) در این پنوماتیزاسیون، اتساع زایگوما و یا تخریب استخوان کورتیکال رخ نمی‌دهد و نشان داده شده است که حضور و میزان پنوماتیزاسیون بر مورفولوژی اجزای استخوان گیجگاهی تأثیر ندارد.(10و9)
پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی و حفره گلنوئید
می تواند به صورت تک حفره یا چند حفره باشد و باید از سایر رادیولوسنسی های داخل قوس زایگوماتیک از جمله آنوریسمال بون کیست، همانژیوم، ژانت سل گرانولوم مرکزی دیسپلازی فیبروزه و ضایعات حاصل از تومور متاستاتیک تمایز داده شود. پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی ممکن است به طور تصادفی در تصاویر رادیوگرافی به شکل یک رادیولوسنسی شناسایی شود. عدم وجود علائم بالینی همراه با عدم تورم استخوان به نفع تشخیص پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی می باشد. اما سایر پاتولوژی هایی که در تشخیص افتراقی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی مطرح می باشند، می تواند موجب تورم دردناک گونه شده و در تصاویر رادیوگرافی، شواهد تخریب و تورم استخوان دیده شود.(11)
اکثر دندانپزشکان با تصاویر دو بعدی ناحیه فک و صورت (پری‌اپیکال و پانورامیک) آشنا هستند. پانورامیک تکنیکی مفید جهت تهیه نمای کلی از مفصل گیجگاهی فکی و ساختارهای اطراف بوده و امکان رد کردن بیماری‌های شدید را فراهم می کند و گاهی تنها تکنیک مورد نیاز قبل از شروع درمان‌های محافظه کارانه بوده و امکان مشاهده تغییرات استخوانی شدید در کندیل‌ها و پنوماتیزه شدن برجستگی مفصلی و حفره گلنوئید را مهیا می کند؛ ولی تغییرات استخوانی خفیف ممکن است پنهان بماند که به علت سوپرایمپوز شدن قاعده جمجمه و قوس گونه‌ای می‌باشد.(4و3)
دستگاه توموگرافی با اشعه ی مخروطی برای اولین بار در سال 2001 معرفی شد و پس از آن محققین بر روی توانایی این روش در تشخیص مشکلات ناحیه فک و صورت متمرکز شدند.(12)
امروزه CBCT به صورت گسترده ای در دندان پزشکی برای به دست آوردن تصاویر سه بعدی از فکین استفاده
می شود. CBCT برای بررسی پنوماتیزه شدن حفره گلنوئید و برجستگی مفصلی (شکل 1و2) مفید است زیرا توانایی تهیه تصاویر با وضوح بالا و اسکن های دقیق در سه بعد کرونال، ساجیتال و اگزیال را دارد.(1)
هدف از مطالعه حاضر، ارزیابی فراوانی و ویژگی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی و حفره گلنوئید در تصاویر پانورامیک و CBCT و بررسی ارتباط فراوانی این ضایعه در تصاویر پانورامیک و CBCT در بیماران مراجعه کننده به یکی از مراکز تخصصی رادیولوژی فک و صورت شهر زنجان بود.
مواد و روش ها
در این مطالعه مقطعی، تصاویر پانورامیک و CBCT بیماران موجود در آرشیو یکی از مراکز تخصصی رادیولوژی فک و صورت شهر زنجان در سال 99-1396 بررسی شد. تمامی تصاویر CBCT بوسیله دستگاه Cranex 3D (Sordex, Tusula, Finland) تحت شرایط (FOV: 10*12 Cm2, mA: 4, T: 6.1s, Kvp: 110) و تمامی تصاویر پانورامیک بوسیله دستگاه Planmeca (Promax, Helsinki, Finland) تهیه شده بودند. تصاویر پانورامیک و CBCT مربوط به یک بیمار بوده که در نهایت تصاویر 220 بیمار شامل 116 زن و 104 مرد که در بازه سنی 17 تا 65 سال بودند، وارد مطالعه شدند.
تصاویر بیمارانی با سابقه ی هرگونه جراحی در ناحیه مورد مطالعه، که موجب تغییر در آناتومی ناحیه مفصل گیجگاهی-فکی شود، تومورهای خوش خیم و بدخیم ناحیه مفصل گیجگاهی فکی، تروماهای صورتی و ناهنجاری های فک و صورت، از مطالعه خارج شدند. تصاویر CBCT در هر سه پلن اگزیال، کرونال، ساژیتال و تصاویر پانورامیک هر بیمار توسط یک متخصص رادیولوژی فک و صورت برای تعیین فراوانی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی و حفره گلنوئید و ویژگی های آن شامل تک حفره ای یا چند حفره ای بودن، یک طرفه یا دو طرفه بودن مورد بررسی قرار گرفتندو اطلاعات در یک چک لیست وارد شد. (شکل ۱ و ۲).
داده ها با استفاده از نرم افزار آماری SPSS نسخه 22 تجزیه و تحلیل شدند. داده های کیفی و اسمی با درصد و فراوانی در قالب جدول گزارش شدند. به منظور تعیین ارتباط بین فراوانی پنوماتیزاسیون با متغیر های کیفی اسمی (جنس و گروه سنی) از آزمون کا-اسکوئر استفاده شد. در این مطالعه سطح معنی داری (05/0) در نظر گرفته شد.
یافته ها
ضریب Kappa برای تایید میزان توافق بین پانورامیک و CBCT برای برجستگی مفصلی و حفره گلنوئید در جدول ۱ نشان داده شده است. ضریب Kappa برای تایید میزان توافق بین پانورامیک و CBCT برای برجستگی مفصلی برابر 488/0 بود که از نظر آماری معنی دار بود (001/0P<). ضریب Kappa برای تایید میزان توافق بین پانورامیک و CBCT برای حفره گلنوئید برابر 385/0 بود که از نظر آماری معنی دار بود. (001/0P<)
|
الف |
ب |
شکل 1 : تصاویرCBCT کراس سکشنال از برجستگی مفصلی پنوماتیک تک- حفره (الف) و چند- حفره ای (ب)
|
الف |
ب |
شکل 2 : تصاویر CBCT کراس سکشنال از حفره گلنوئید پنوماتیک تک- حفره (الف) و چند- حفره ای (ب)
جدول ۱ : میزان توافق بین تصاویر پانورامیک و CBCT برای برجستگی مفصلی و حفره گلنوئید
|
|
نوع گرافی |
|
پانورامیک |
پانورامیک |
نتیجه آزمون کاپا |
|
مثبت |
منفی |
||||
|
برجستگی مفصلی |
CBCT |
مثبت |
16 (3/7) |
27 (3/12) |
488/0=k 001/0P< |
|
منفی |
0 (0) |
177 (5/80) |
|||
|
حفره گلنوئید |
CBCT |
مثبت |
25 (4/11) |
52 (6/23) |
385/0=k 001/0P< |
|
منفی |
0(0) |
143 (65/0) |
داده ها بوسیله (درصد) تعداد توصیف شده اند.
در جدول 2 فراوانی و ویژگی های پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی در 220 تصویر پانورامیک و CBCTنشان داده شده است: فراوانی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی در تصاویر پانورامیک 16 مورد (3/7 درصد) و در تصاویر CBCT 43 مورد (5/19 درصد) بود. پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی در تصاویر پانورامیک و CBCT زنان به ترتیب در 11 (7/68 درصد) و 25 (1/58 درصد) مورد و در مردها به ترتیب در 5 (2/31 درصد) و 18 (8/41 درصد) مورد مشاهده شد. در گروه سنی زیر 40 سال، پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی در تصاویر پانورامیک 12 نفر (75 درصد) و در CBCT 33 نفر (7/76 درصد) وجود داشت. در گروه سنی بالای 40 سال، پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی در تصاویر پانورامیک 4 نفر (25 درصد) و در CBCT 10 نفر (2/23 درصد) مشاهده شد. در تصاویر پانورامیک، پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی 4 نفر (25 درصد) دو طرفه و 12 نفر (75 درصد) یکطرفه بود و در تصاویر CBCT، 12 نفر (9/27 درصد) دو طرفه و 31 نفر (1/72 درصد) یکطرفه بود. پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی در تصاویر پانورامیک 10 نفر (5/62 درصد) تک حفره و 6 نفر (5/37 درصد) چند حفره و در تصاویر CBCT 29 نفر (4/67 درصد) تک حفره و 14 نفر (5/32 درصد) چند حفره شناسایی شد.
در جدول 3 فراوانی و ویژگی های پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید در 220 تصویر پانورامیک و CBCTنشان داده شده است. فراوانی پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید در تصاویر پانورامیک، 25 مورد (4/11 درصد) و در تصاویر CBCT، 77 مورد (35 درصد) بود. پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید در تصاویر پانورامیک و CBCT زنان به ترتیب در 14 (56 درصد) و 42 (5/54 درصد) مورد و در مردها به ترتیب 11 (44 درصد) و 35 (4/45 درصد) مورد مشاهده شد. در گروه سنی زیر 40 سال، پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید در تصاویر پانورامیک 19 نفر (76 درصد) و در CBCT 53 نفر (8/68 درصد) مشاهده شد. در گروه سنی بالای 40 سال، پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید در تصاویر پانورامیک 6 نفر (24 درصد) و در تصاویر CBCT 24 نفر (1/31 درصد) مشاهده شد. پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید در تصاویر پانورامیک 7 نفر (28 درصد) دو طرفه و 18 نفر (72 درصد) یکطرفه بود و در تصاویر CBCT 27 نفر (1/35 درصد) دوطرفه و 50 نفر (9/64 درصد) یکطرفه بود. پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید در تصاویر پانورامیک 9 نفر (36 درصد) تک- حفره، 16 نفر (64 درصد) چند حفره و در تصاویر CBCT 35 نفر (5/45 درصد) تک حفره و 42 نفر (5/54 درصد) چند حفره یافت شد.
جدول 2 : توزیع فراوانی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی در تصاویر پانورامیک و CBCT*
|
|
پانورامیک (درصد) تعداد |
CBCT (درصد) تعداد |
|
|
جنس |
زن |
(7/68) 11 |
(1/58)25 |
|
مرد |
(2/31) 5 |
(8/41) 18 |
|
|
سن (سال) |
<40 |
(0/75) 12 |
(7/76) 33 |
|
>40 |
(0/25) 4 |
(2/23) 10 |
|
|
مکان |
دو طرفه |
(0/25) 4 |
(9/27) 12 |
|
یکطرفه راست |
(0/50) 8 |
(5/46) 20 |
|
|
یکطرفه چپ |
(0/25) 4 |
(5/25) 11 |
|
|
حفره |
تک حفره |
(5/62) 10 |
(4/67) 29 |
|
چند حفره |
(5/37) 6 |
(5/32) 14 |
|
* Cone beam computed tomography
جدول 3 : توزیع فراوانی پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید در تصاویر پانورامیک و CBCT*
|
|
پانورامیک (درصد) تعداد |
CBCT (درصد) تعداد |
|
||
|
|
جنس |
زن |
(0/56) 14 |
(5/54) 42 |
|
|
|
مرد |
(0/44) 11 |
(4/45) 35 |
||
|
|
سن (سال) |
<40 |
(0/76) 19 |
(8/68) 53 |
|
|
|
>40 |
(0/24) 6 |
(1/31) 24 |
||
|
|
مکان |
دو طرفه |
(0/28) 7 |
(1/35) 27 |
|
|
|
یکطرفه راست |
(0/44) 11 |
(6/37) 29 |
||
|
|
یکطرفه چپ |
(0/28) 7 |
(3/27) 21 |
||
|
|
حفره |
تک حفره |
(0/36) 9 |
(5/45) 35 |
|
|
|
چند حفره |
(0/64) 16 |
(5/54) 42 |
||
* Cone beam computed tomography
بحث
تکامل سلول های هوایی پیش از تشکیل حفره‌های استخوانی یک روند طبیعی فیزیولوژیک مرتبط با فعالیت پریوستئال می‌باشد. پنوماتیزاسیون استخوان گیجگاهی را می‌توان به پنج ناحیه شامل گوش میانی، ماستوئید، پری لابیرینتین، اپکس پتروس تقسیم کرد.(13)
رادیوگرافی پانورامیک یک تکنیک مناسب برای تشخیص پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی است. اما سایر تکنیک‌های رادیوگرافی مانند نمای ساب-منتو-ورتکس، تکنیک تاون و یا نمای واترز تصویر مطلوبی از برجستگی مفصلی فراهم نمی‌کنند. CBCT یک روش تصویربرداری سه بعدی دندانپزشکی است که در سال های اخیر توسعه یافته است.CBCT بدلیل نداشتن سوپرایمپوزیشن، در ارزیابی حفرات هوایی استخوان گیجگاهی نسبت به رادیوگرافی پانورامیک دقت تشخیصی بالاتری دارد. (14و13)
شناسایی پنوماتیزاسیون در نواحی مختلف استخوان گیجگاهی حائز اهمیت است زیرا علاوه بر تسهیل انتشار فرآیندهای پاتولوژیک یا تروماتیک، ممکن است بر تفسیر تصاویر رادیولوژیک تأثیر منفی داشته باشد. همچنین، پیش از مداخلات جراحی در این ناحیه، وجود پنوماتیزاسیون باید در نظر گرفته شود.(15)
در مطالعه حاضر، موارد شناسایی شده پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی و حفره گلنوئید در تصاویر پانورامیک کمتر از تصاویر CBCT بود. این یافته با نتایج مطالعه Bhalchim و همکاران(4) مشابه می باشد. در توضیح تفاوت نتایج حاصل از این دو تکنیک، de Rezende Barbosa و همکاران(16) نشان دادند که دقت رادیوگرافی پانورامیک در تشخیص برجستگی مفصلی پنوماتیک کمتر از CBCT
می باشد. همچنین سوپرایمپوزیشن اجزای قاعده جمجمه بر روی حفره گلنوئید و برجستگی مفصلی موجب کاهش دقت رادیوگرافی پانورامیک نسبت به CBCT می شود.(3)
در مطالعه حاضر، فراوانی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی بر روی تصاویر پانورامیک 07/0 درصد بدست آمد. این میزان کمتر از مقادیر بدست آمده در مطالعات پیشین است که با ارزیابی تصاویر پانورامیک، فراوانی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی را از 88/1 درصد تا 2/6 درصد گزارش کردند.(17و6و4) در این مطالعه، بررسی تصاویر CBCT، فراوانی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی را 5/19 درصد نشان داد. فراوانی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی با ارزیابی تصاویر CBCT در مطالعات Şallı و همکاران(1)، 7/14 درصد، Bhalchim و همکاران(4)، 5/12 درصد و شکری و همکاران(13)، 6/15 درصد گزارش شده است که در مقایسه با فراوانی گزارش شده در مطالعه ما کمتر است. در حالی که میزان فراوانی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی بر اساس تصاویر CBCT در مطالعات Buyuk و همکاران(18)، 4/28 درصد، Borahan و همکاران(9)، 32 درصد و خجسته پور و همکاران(19)، 7/76 درصد گزارش شد که نسبت به فراوانی بدست آمده در مطالعه ما بیشتر می‌باشد. اختلاف بین نتایج مطالعات را می‌توان به تفاوت‌های ذاتی بین نژادهای مختلف و یا تفاوت در روش مطالعه نسبت داد. به عنوان یک عامل مهم، نمونه‌گیری از میان افراد با علائم بالینی در نواحی مفصل تمپورومندیبولار یا افراد بدون اختلال مفصل تمپورومندیبولار و نیز نمونه گیری از کلینیک های جراحی فک و صورت و یا از مراکز درمان ارتودنتیک می‌تواند بر میزان فراوانی پنوماتیزاسیون نقش داشته باشد.
بر اساس نتایج مطالعه حاضر، فراوانی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی و حفره گلنوئید در زن ها بیشتر از مردها بود. İlgüy و همکاران(7) نیز نتیجه گرفتند که فراوانی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی در زن ها (6/73 درصد) بیشتر از مردها (3/51 درصد) بود. همچنین، طبق مطالعه Nadaes و همکاران(10)، برخی انواع پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی در زن ها نسبت به مردها فراوانی بیشتری دارد. متا- آنالیز انجام شده توسط Orhan و همکاران(13) نشان داد که از 115 فرد دارای پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی، درصد زن ها (5/56 درصد) نسبت به مردها (5/43 درصد) بیشتر بود. در مغایرت با مطالعه ما، Ladeira و همکاران(21) مشاهده کردند که پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی در مردها (63 درصد) نسبت به زن ها (37 درصد) فراوان‌تر بود. بعلاوه، برخی مطالعات گزارش کردند که بین وقوع پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی و جنس ارتباط معنی‌داری وجود نداشت.(23و22و1) در مطالعه Şallı و همکاران(1) از نظر پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید، اختلاف معنی‌داری بین دو جنس مشاهده نشد. پنوماتیزاسیون طی بلوغ یا رشد پس از تولد شروع می‌شود. بلوغ زنان زودتر از مردان رخ می‌دهد، بنابراین، پنوماتیزاسیون در زنها نسبت به مردهای همسن از نظر بیولوژیک در مرحله پیشرفته‌تری قرار دارد. به همین دلیل فراوانی پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی و احتمال تشخیص آن در زنان بیشتر از مردان می‌باشد.(24و13)
طبق یافته‌های مطالعه حاضر، پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی و حفره گلنوئید در افراد جوان (40>) در مقایسه با افراد مسن (≥ 40) فراوانی بالاتری را نشان داد. بر خلاف مطالعه ما، در مطالعات Şallı و همکاران(1) و خجسته پور و همکاران(19) از نظر آماری ارتباط معنی‌داری بین وقوع پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی و سن یافت نشد. Şallı و همکاران(1) نیز گزارش کردند که از نظر فراوانی پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید اختلاف معنی‌داری بین گروه‌های سنی وجود نداشت. پنوماتیزاسیون زائده ماستوئید معمولاً در 5 سالگی کامل می‌شود و پنوماتیزاسیون زائده زایگوماتیک ماگزیلا تا پیش از 9 سالگی شروع نمی‌شود. اما سن شروع تکامل سلولهای هوایی درون برجستگی مفصلی نامعلوم است.(13) در مطالعه حاضر، جوان ترین بیمار دارای پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی، 18 ساله بود.
مطالعه حاضر، فراوان‌ترین پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی را یکطرفه و اغلب در سمت راست نشان داد. Şallı و همکاران(1)، Buyuk و همکاران(18) و خجسته‌پور و همکاران(17) نیز پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی یک طرفه را بیش از موارد دو طرفه گزارش کردند.(18و17و1) در مغایرت با مطالعه حاضر، خجسته‌پور و همکاران، İlgüy و همکاران(7) و Shamshad و همکاران(23) فراوان تر بودن پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی دو طرفه را گزارش کردند.(23و19و7)
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی در حدود دو سوم موارد تک-حفره و در یک سوم موارد چند-حفره بود. خجسته‌پور و همکاران(17)، پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی را در اغلب موارد تک- حفره‌ای گزارش کردند که با مطالعه حاضر مشابهت دارد. در مغایرت با مطالعه ما، فراوانی پنوماتیزاسیون تک- حفره در مطالعات Şallı و همکاران(1)، 3/14 درصد، خجسته‌پور و همکاران(19)، 7 درصد و شکری و همکاران(13)، 3/15 درصد گزارش شد که کمتر از انواع چند حفره‌ای می‌باشد. در مطالعه Borahan و همکاران(9)، فراوانی انواع تک- حفره (51 درصد) تقریباً با موارد چند- حفره (49 درصد) همسان بود.
در مطالعه حاضر، فراوانی پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید بر اساس تصاویر پانورامیک 4/11 درصد و در تصاویر CBCT، 35 درصد بدست آمد. Şallı و همکاران(1) با ارزیابی تصاویر CBCT، پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید را 1/47 درصد گزارش کردند که در مقایسه با مطالعه حاضر بالاتر است. در حالی که فراوانی پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید در مطالعات Buyuk و همکاران(18) (6/29 درصد) و İlgüy و همکاران(7) (7/11 درصد) کمتر از فراوانی بدست آمده در مطالعه ما می‌باشد. اختلاف بین نتایج مطالعات را می توان به تفاوت در دستگاه های CBCT مورد استفاده نسبت داد.
مطالعه حاضر نشان داد که فراوان‌ترین پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید، نوع یکطرفه در سمت راست بود. در مطالعه İlgüy و همکاران(7) فراوانی پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید یک طرفه (3/97 درصد) بیشتر از دو طرفه (7/2 درصد) بود که در توافق با نتایج مطالعه حاضر می باشد.
مطالعه حاضر نشان داد که پنوماتیزاسیون حفره گنوئید چند- حفره‌ای شایع‌تر از نوع تک- حفره‌ای بود که با مطالعه Buyuk و همکاران(18) مشابه می باشد. همچنین، Şallı و همکاران(1) انواع چند- حفره ای (5/95 درصد) را فراوان تر از انواع تک- حفره ای (5/4 درصد) گزارش کردند.
از محدودیت های پژوهش حاضر می توان به دشوار بودن یافتن تصاویر پانورامیک و CBCT مربوط به یک بیمار اشاره کرد که موجب محدودیت در تعداد نمونه ها گردید.
به عنوان نقطه قوت، در مطالعه حاضر از دو تکنیک رادیوگرافی دو بعدی و سه بعدی استفاده گردید. در حالی که در تعداد اندکی از مطالعات؛ هر دو روش بکار رفته است.(4) اغلب در مطالعات پیشین تنها از رادیوگرافی پانورامیک، CT و یا CBCT استفاده شده است.
نتیجه گیری
مطالعه حاضر نشان داد که در جمعیت مورد بررسی، فراوانی نسبتاً بالایی از پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی و پنوماتیزاسیون حفره گلنوئید وجود داشت در نتیجه هنگامی که مداخله ی جراحی در ناحیه مفصل تمپورومندیبولار انجام می شود، حضور سلول های هوایی به منظور جلوگیری از نفوذ ناخواسته به بافت اطراف باید مورد توجه قرار بگیرد. هم چنین دقت تصاویر CBCT در تشخیص پنوماتیزاسیون برجستگی مفصلی و حفره گلنوئید بالاتر از تصاویر پانورامیک می باشد.
تشکر و قدردانی
از زحمات سرکار خانم دکتر الهام امامی میبدی که ما را در مراحل انجام این مقاله یاری کرده اند تشکر و قدردانی می کنیم.
)