بررسی یک ساله اپیدمیولوژی ضایعات رادیولوسنت در رادیوگرافی پانورامیک مراجعین به بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی مشهد

ایمانی مقدم, ماهرخ; مرندی, سارا; ابراهیم زاده, سعید

doi:10.22038/jmds.2006.1449

بررسی یک ساله اپیدمیولوژی ضایعات رادیولوسنت در رادیوگرافی پانورامیک مراجعین به بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی مشهد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ استادیار گروه رادیولوژی و بیماری های دهان دانشکده دندانپزشکی و مرکز تحقیقات دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد

² دندانپزشک

³ عضو هیئت علمی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی مشهد

10.22038/jmds.2006.1449

چکیده

مقدمه:
ضایعات رادیولوسنت از ضایعات شایع استخوان فک می باشد و می توانند بصورت پری آپیکال، پری کرونال، اینتررادیکولر و یا بدون ارتباط با دندان مشاهده شوند. هدف از این مطالعه بررسی اپیدمیولوژی ضایعات رادیولوسنت در مراجعین به بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی مشهد بود.
مواد و روش ها:
این مطالعه توصیفی و از نوع Prevalence study بوده که در آن رادیوگرافی پانورامیک 256 بیمار مراجعه کننده به بخش رادیولوژی به مدت یکسال مورد بررسی قرار گرفت و فراوانی این ضایعات برحسب سن، جنس، تعداد، محل، شکل و حدود ضایعه و تاثیر بر روی ساختمان های مجاور بدست آمد. سپس نتایج حاصل با استفاده از آزمون نسبت ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.
یافته ها:
از میان 51 ضایعه، بیشترین فراوانی به ترتیب مربوط به گرانولوم پری آپیکال (1/45 درصد)، بیماری پریودونتال (6/19درصد)، کیست رادیکولر (7/13درصد)، کیست دانتی ژور (9/3درصد) چروبیسم و کیست تروماتیک، اسکواموس سل کارسینوما و
ژانت سل گرانولوم مرکزی هر کدام (2درصد) بود. این ضایعات بیشتر در دهه دوم زندگی (20-11 سالگی) و غالباً در مردان مشاهده شدند.
نتیجه گیری:
سه ضایعه رادیولوسنت شایع در این مطالعه شامل گرانولوم پری آپیکال، بیماری پریودونتال و کیست رادیکولر بود. گرانولوم
پری آپیکال بیشتر در فک پایین و بیماری پریودونتال و کیست رادیکولر در فک بالا شایعتر بودند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A one year epidemiologic study on radiolucent lesions in patients referred to radiology department of Mashhad Dental School

نویسندگان [English]

Mahrokh ImaniMoghaddam ¹
Sara Marandi ²
Saeed Ebrahimzadeh ³

¹ Assistant Professor, Dept. of Oral and Maxillofacial Radiology, School of Dentistry and Dental Research Center of Mashhad University of Medical Sciences, Mashhad, Iran

² Dentist

³ Consulting Instructor, Faculty Member of Nursing and Midwifery, Mashhad University of Medical Sciences, Mashhad, Iran

چکیده [English]

Introduction:
Radiolucent lesions are common bony lesions and can be seen in the forms of periapical, pericoronal, interradicular and lesions not necessarily related to teeth. The purpose of this study was to determine the epidemiology of radiolucent lesions in patients who were referred to radiology department of Mashhad Dental School.
Materials & Methods:
In this prevalence descriptive study, panoramic radiographs of 256 patients referred to the radiology department were evaluated for one year and the frequency of their lesions were determined according to age, sex, number of lesions, site of occurrence, shape, border and effects on surrounding structures. The data were statistically analyzed using chi-squar test.
Results:
From 51 radiolucent lesions, the periapical granuloma was the most common lesion (45.1%) followed by periodontal disease (19.6%), radicular cyst (13.7%) dentigerous cyst (3.9%), cherubism, traumatic bone cyst, squamous cell carcinoma and central giant cell granuloma (2%). These lesions occured predominantly at the second decade of life and most frequently in men.
Conclusion:
Three common radiolucent lesions were periapical granuloma, periodontal disease and radicular cyst. Periapical granuloma occurs predominantly in mandible while periodontal disease and radicular cyst occur in maxilla more frequently.

کلیدواژه‌ها [English]

Radiolucent lesions
Panoramic Radiography
jaw bone

اصل مقاله

مقدمه:

ضایعات استخوان فک نماهای رادیوگرافیک متفاوتی دارند و بصورت رادیولوسنت، رادیو اپک و مختلط (Mixed) مشاهده می شوند. ضایعات رادیولوسنت، بیشترین ضایعات استخوان فک بوده و به صورت پری آپیکال، پری کرونال و اینتررادیکولر و یا بدون ارتباط با دندان می باشند⁽¹⁾.

علل ایجاد ضایعات رادیولوسنت متفاوت بوده و
می بایست آنها را از ساختمانهای نرمال و آناتومیک فک افتراق داد. از آنجایی که اکثر تومورها و ضایعات مهاجم و بدخیم فک رادیولوسنت می باشند و دندانپزشک ممکن است اولین فردی باشد که آنها را در رادیوگرافی کشف می کند، شناخت این ضایعات و افتراق آنها از یکدیگر بسیار با اهمیت است.

این مطالعه با هدف بررسی اپیدمیولوژی ضایعات رادیولوسنت در بیماران مراجعه کننده به بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی مشهد انجام شد.

مواد و روش ها:

این مطالعه توصیفی و از نوع Prevalence study بوده که 256 رادیوگرافی پانورامیک مربوط به بیماران مراجعه کننده به بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی مشهد از تاریخ 24/9/1382 تا 24/9/1383 که به دلایل مختلف تهیه شده بود مورد بررسی قرار گرفت. علت استفاده از رادیوگرافی پانورامیک در این مطالعه داشتن منطقه وسیعی از استخوان فکین در بیماران مبتلا بود.

تمام رادیوگرافی ها توسط دستگاه پانورامیک پلان مگا ساخت فنلاند مدل (PM 2002) C.C تهیه شد و فاقد خطاهای تکنیکی و تاریکخانه ای بودند. اطلاعات بدست آمده از هر رادیوگرافی شامل : تعداد، شکل و حدود ضایعه، محل ابتلاء، تاثیر ضایعه بر ساختمان های مجاور و نیز اطلاعات مربوط به هر بیمار شامل: سن، جنس، وجود علائم کلینیکی، سابقه ابتلاء به بیماری خاص، سابقه رادیوتراپی، سابقه مصرف داروی خاص بصورت پرسشنامه های جداگانه برای هر بیمار تکمیل شد. تشخیص ضایعات بر اساس علائم کلینیکی،
یافته های رادیوگرافیک و بیوپسی (در مورد ژانت سل گرانولوم مرکزی، کیست تروماتیک استخوان، کیست رادیکولر، کیست دانتی ژور، چروبیسم) داده شد. سپس نتایج بدست آمده با استفاده از روش های آمار توصیفی، جداول توافقی همراه با آزمون نسبت ها و نرم افزار آماری SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.

یافته ها:

در 256 رادیوگرافی پانورامیک، 51 ضایعه رادیولوسنت مربوط به 28 مرد (9/54 درصد) و 23 زن (1/45 درصد) در گروه سنی 63-8 سال مشاهده شد. بیشتر مبتلایان (12 نفر با 5/23 درصد) در دهه دوم زندگی (20-11سالگی) قرار داشتند. شایع ترین ضایعه در دهه اول زندگی گرانولوم پری آپیکال (9/3 درصد) و کیست دانتی ژور (9/3 درصد)، در دهه دوم زندگی گرانولوم پری آپیکال (8/7 درصد) و کیست رادیکولر (8/7 درصد)، در دهه سوم، چهارم و پنجم، گرانولوم پری آپیکال به ترتیب 8/11، 8/7و 8/7 درصد و در دهه ششم و بالاتر زندگی گرانولوم پری آپیکال (9/5 درصد) و بیماری پریودونتال (9/5 درصد) بود.

بیشترین رادیولوسنتی پری آپیکال (28 مورد) مربوط به گرانولوم پری آپیکال (2/82 درصد) بود. رادیولوسنتی پری کرونال (2 مورد) فقط مربوط به کیست دانتی ژور (100 درصد) و بیشترین ضایعه در رادیولوسنتی های اینتررادیکولر (17 مورد) بیماری پریودونتال (8/58 درصد) بود. طبق آزمون نسبت ها رابطه معنی داری بین جنس بیمار و ابتلا به گرانولوم پری آپیکال و بیماری پریودونتال وجود نداشت اما بین جنس بیمار و ابتلا به کیست رادیکولر رابطه
معنی داری وجود داشت (جدول 1).

از 51 مورد ضایعه رادیولوسنت، 21 مورد (2/41 درصد) در فک بالا و 30 مورد (8/58 درصد) در فک پایین قرار داشتند. از این تعداد 4 مورد بدون ارتباط با دندان و 47 مورد مرتبط با دندان بودند (جدول 2).

طبق آزمون نسبتها رابطه معنی داری بین ناحیه دندانی و ابتلاء به گرانولوم پری آپیکال
(001/0< P) و کیست رادیکولر (001/0P<) وجود داشت (جدول 3).

جدول 1 : درصد و فراوانی گرانولوم پری آپیکال، بیماری پریودونتال و کیست رادیکولر در دو جنس متفاوت

ضایعه	جنس				کل		مقدار P- value
	زن		مرد		کل
	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
گرانولوم پری آپیکال	9	1/39	14	9/60	23	0/100	174/0=P
بیماری پریودنتال	4	0/40	6	0/60	10	0/100	208/0=P
کیست رادیکولر	2	6/28	5	4/71	7	0/100	031/0=P

جدول 2 : فراوانی و درصد دندانهای مبتلا در ضایعات رادیولوسنت

دندان مبتلا	تعداد	درصد
کانین و انسیزور	3	4/6
پرمولر و مولر	44	6/93
کل	47	0/100

جدول 3 : درصد و فراوانی نوع دندان مبتلا در گرانولوم پری آپیکال، بیماری پریودونتال و کیست رادیکولر

ضایعه	نوع دندان				کل
	کانین و انسیزور		پرمولر و مولر		کل
	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
گرانولوم پری آپیکال	2	7/8	21	3/91	23	0/100
بیماری پریودنتال	0	0	10	0/100	10	0/100
کیست رادیکولر	1	3/14	6	7/85	7	0/100

از نظر جابجایی دندانهای مجاور، 4 مورد (9/7 درصد) جابجایی دندانی مشاهده شد که مربوط به کیست رادیکولر، چروبیسم و ژانت سل گرانولوم مرکزی بود.

از نظر شکل ضایعه، بیشتر ضایعات یعنی 29 مورد (7/70 درصد) کروی شکل و سپس 9 مورد (22 درصد) بیضوی بودند.

در مورد وجود تورم استخوانی، در 9 مورد (9/17 درصد) تورم استخوانی مشاهده شد که از این تعداد 5 مورد (10 درصد) مربوط به کیست رادیکولر و 4 مورد (9/7 درصد) دیگر مربوط به چروبیسم، کیست
دانتی ژور، SCC و ژانت سل گرانولوم مرکزی بود.

از نظر نوع، حدود 44 ضایعه (3/86 درصد) دارای حدودی مشخص و 7 مورد (7/13 درصد) دارای حدودی نامشخص بودند (جدول 4).

بیشتر ضایعات (1/92 درصد) فاقد تحلیل ریشه (47 مورد) بودند و فقط در 4 مورد (9/7 درصد) تحلیل ریشه مشاهده شد که شامل یک مورد ژانت سل گرانولوم مرکزی و یک مورد گرانولوم پری آپیکال و دو مورد کیست رادیکولر بود.

جدول 4 : درصد و فراوانی نوع حدود ضایعه در بیماران مورد مطالعه

ضایعه	حدود				کل
	مشخص		نامشخص		کل
	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
گرانولوم پری آپیکال	21	2/41	2	9/3	23	1/45
چروبیسم	1	2	0	0	1	2
آبسه پری آپیکال	0	0	2	9/3	2	9/3
کیست دانتی ژور	2	9/3	0	0	2	9/3
بیماری پریودنتال	8	7/15	2	9/3	10	6/19
کیست رادیکولر	7	7/13	0	0	7	7/13
کیست تروماتیک استخوان	1	2	0	0	1	2
SCC	0	0	1	2	1	2
نقص استخوانی جراحی	2	9/3	0	0	2	9/3
کیست کاذب سرکندیل	1	2	0	0	1	2
ژانت سل گرانولوم مرکزی	1	2	0	0	1	2
کل	44	3/86	7	7/13	51	100

بحث:

در مطالعه حاضر شایعترین ضایعه رادیولوسنت، گرانولوم پری آپیکال (1/45 درصد) بود و بیشتر بیماران مبتلا به آن در دهه سوم زندگی قرار داشتند. این ضایعه اغلب در مردان، در فک پایین و در ناحیه دندانی پرمولر و مولر مشاهده شد که می تواند بیانگر شیوع بیشتر پوسیدگی در مردان و در ناحیه دندانهای خلفی نسبت به قدامی باشد.

در مطالعه Radics و همکارانش بر روی 299 ضایعه پری آپیکال شیوع گرانولوم پری آپیکال 2/31 درصد، کیست پری آپیکال 2/65 درصد و سایر ضایعات 7/2 درصد گزارش شد⁽³⁾. اما در مطالعه Nair و همکارانش شیوع گرانولوم پری آپیکال 50 درصد، کیست پری آپیکال 15درصد و آبسه پری آپیکال 35 درصد بود⁽⁴⁾. در مطالعه ما شیوع گرانولوم پری آپیکال 2/82 درصد و کیست رادیکولر و آبسه پری آپیکال 1/7 درصد بود. از آنجایی که افتراق گرانولوم
پری آپیکال و کیست رادیکولر بصورت قطعی در رادیوگرافی امکان پذیر نیست اما به استناد کتب رفرنس رادیولوژی⁽²⁾ که ضایعات با اندازه بزرگتر از 2 سانتیمتر را کیست رادیکولر در نظر می گیرند و نیز وجود حاشیه کورتیکالی که به نفع کیست رادیکولر است، در این مطالعه این دو ضایعه به اینصورت از یکدیگر تفکیک شده اند. در مطالعه Sanchis نیز میزان شیوع گرانولوم پری آپیکال 6/85 درصد و کیست رادیکولر 4/14 درصد گزارش شد⁽⁵⁾. اختلاف زیاد بین نتایج بدست آمده می تواند بعلت تفاوت بین تعداد نمونه های مورد بررسی باشد.

در تحقیق حاضر 11 کیست وجود داشت که از میان آنها کیست رادیکولر (6/63 درصد) و سپس کیست دانتی ژور (18/18 درصد) شایع تر بودند. در مطالعه Nakamura بر روی 1234 مورد کیست فکی، کیست رادیکولر، 1/42 درصد و کیست دانتی ژور 27 درصد بود⁽⁶⁾. در مطالعه گذشته نگر Ioannidou و همکارانش شایعترین کیست، کیست رادیکولر (6/59 درصد) و سپس کیست باقیمانده (4/28 درصد) و در نهایت کیست دانتی ژور (12درصد) بود⁽⁷⁾. علت اختلاف نتایج فوق بدلیل تفاوت در تعداد نمونه های مورد بررسی و مدت زمان انجام تحقیق و نیز محل انجام مطالعه (ایران) می باشد.

در مطالعه Nakamura و همکارانش، محل شایع ابتلاء به کیست رادیکولر، ناحیه دندان لترال فک بالا گزارش شده است⁽⁶⁾. در مطالعه Ionnidou نیز محل شایع کیست رادیکولر فک بالا بود که از این نظر با مطالعه حاضر مشابهت داشت⁽⁷⁾.

بیمار مبتلا به چروبیسم در این مطالعه پسر بچه 10 ساله بدون سابقه فامیلی بود. در نمای رادیوگرافی ضایعه ای چند حفره ای و دو طرفه در ناحیه مولرها و راموس وجود داشت. در بررسی Kaugars و همکارانش نیز یک مورد چروبیسم پیشرفته بدون سابقه فامیلی در یک دختر 17 ساله با تورم فک پایین و نمای
چند حفره ای دو طرفه گزارش شد⁽⁸⁾.

بیمار مبتلا به کیست کاذب سرکندیل یک خانم 35 ساله بود. در کتاب تشخیص افتراقی ضایعات Wood و Goaz ذکر شده است که این کیست در افراد مسن شایع و از هر 100 نفر در یک بیمار مشاهده می شود⁽¹⁾. اما در مطالعه Collins و همکارانش بر روی بیماران 18 ساله و جوانتر، 18 مورد کیست کاذب سرکندیل وجود داشت و اهمیت تشخیص این تغییر آناتومیک در کندیل جهت جلوگیری از درمان نامناسب بیماران مورد بحث قرار گرفت⁽⁹⁾.

در مطالعه ما بیمار مبتلا به ژانت سل گرانولومای مرکزی، خانمی 20 ساله با ضایعه ای در فک پایین (ناحیه دندانهای پرمولر و مولر) با نمای تک حفره ای با حدود مشخص بود. بعلاوه تورم استخوانی و جابجایی دندانهای مجاور و تحلیل ریشه نیز مشاهده شد. در مطالعه Gungormus و همکارانش نیز 78 درصد ضایعات در زنان و بیشتر در فک پایین و قدام ناحیه مولرها بودند، بعلاوه در اکثر موارد ضایعات دارای حدودی مشخص بوده و تورم استخوانی و جابجایی دندانهای مجاور نیز در بیش از ₃/¹ موارد گزارش شده بود⁽¹⁰⁾.

در مطالعه حاضر بیمار مبتلا به SCC یک مرد 54 ساله (در دهه ششم زندگی) بود. در مطالعه Jovanovic و همکارانش متوسط سنی این بیماری 63 سال بوده است⁽¹¹⁾. همچنین در مطالعه Carvalho متوسط سنی ابتلا در مردان 6/55 سال و در زنان 7/60 سال بود⁽¹²⁾.

نتیجه گیری:

نتایج به دست آمده از این مطالعه نشان داد که شایع ترین رادیولوسنتی ها مربوط به ضایعات پالپوپری آپیکال و بیماری پریودونتال است. بنابراین رعایت بیشتر بهداشت دهان و دندان توصیه می گردد. همچنین جهت بدست آوردن شیوع سایر ضایعات مطالعات طولانی تری در این زمینه پیشنهاد می شود.

مراجع

Wood NK, Goaz PW. Differential diagnosis of oral and maxillofacial lesions. 5^th ed. St Louis: Mosby; 1997. P. 252,449.
White SC, Pharaoh MJ. Oral radiology principles and interpretation. 4^th ed. St. Louis: Mosby; 2004. P. 386.
Radics T, Tar I, Bagvi K, Marton I. Prevalence of the various types of periapical lesions and the significance of histologic evaluation. Fogorv Sz 2000; 43(4): 108-14.
Nair R, Pajarola G. Types and incidence of human periapical lesions with extracted teeth. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1996; 81(1): 93-102.
Sanchis JM, Penarrocha M, Bagan JV, Guarinos J, Vera F. Incidence of radicular cysts in series of 125 chronic periapical lesions. Rev Stomatol Chir Maxillofacial 1998; 98(6): 354-8.
Nakamura T, Ishida J, Nakano Y, Ishii T, Fukumoto M, Izumi H. A study of cysts in the oral region. Cyst of the Jaws. J Nihon Univ Sch Dent 1995; 37(1): 33-40.
Ioannidou F, Mustafa B, Seferiadou-Mavkopoulou T. Odontogenic cysts of the Jaws. A clinicostatistical study. Stomatologica 1989; 46(2): 81-90
Kaugars G, Niamtu J, Svirskv JA. Cherubism: Diagnosis, treatment and comparison with central giant cell granulomas and giant cell tumors. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1992; 73: 369-74.
Collins TE, Laskin DM, Farrington FH, Shetty NS, Mourino A. Pseudocysts of the mandibular condyle in children. J Am Dent Assoc 1997; 128(6): 747-50.
Gungormus M, Akgul HM. Central giant cell granuloma of the Jaws; a clinical and radiologic study. J Contempt Dent Pract 2003; 4(3): 87-97.
Jovanic A, Schulten EA, Kostense PJ, Snow GB, Vander Waal I. Squamous cell carcinoma of the lip and oral cavity in the Netherlands; an ephithermological study of 740 paitients. J Cranio Maxillofac Surg 1993; 21(4): 149-52.
Carvalho MB, Lenzi J, Lehn CN, Fava AS, Amar A, Kanda JL. Clinical and epidermological study of squamous cell carcinoma of oral cavity. Rev Assoc Med Bras 2001; 47(3): 208-14.