نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 متخصص دندانپزشکی کودکان
2 دانشیار دندانپزشکی کودکان، مرکز تحقیقات دندانپزشکی و دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد
3 دندانپزشک
4 دستیار تخصصی گروه دندانپزشکی کودکان دانشگاه بوستون آمریکا
5 استادیار دندانپزشکی کودکان، مرکز تحقیقات دندانپزشکی و دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction: The temporomandibular joint is the most complex set of joints in the human body. Therefore, its disorders need special care to be taken. In this issue, children are more at risk due to their greater susceptibility. The aim of this study was to evaluate the relationship between malocclusion and tempromandibular disorders(TMD) among the preschool children from different regions of Mashhad, Iran.
Materials & Methods: For this descriptive-observational study, 448 six-year-old children were randomly selected from pre-schools in Mashhad city. TMJ(tempromandibular joint), masticatory muscles and the occlusion status were examined and pain and tenderness of joint, masticatory muscles and tendons as well as jaw shift, clicking and crepitus during mouth opening were evaluated. Occlusion status of second primary molar or first permanent molar was also recorded. Data were analyzed using Chi-square and Mann Whitney tests.
Results: Frequency of TMD was 44.2%(14.5% with signs of clicking, crepitus, deviation, and deflection, 19.2% with muscle pain in palpation and 10.5% with a combination of muscular and joint problems). Most of the subjects had flush terminal plan in their primary molar(60.4%). Results showed a significant higher presence of TMD in subjects with reverse-overjet(P=0.007). No other significant differences were found among subjects with or without TMD in other evaluated indices.
Conclusion: Since the frequency of TMD in children is remarkably high and children do not have the ability to express and localize their pain, dentists should look for signs of TMD on a routine schedule to minimize the long-term effects of this disorder. Further studies are needed to clarify the etiology of TMD in children.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
مفصل گیجگاهی فکی یا Tempromandibular Joint
(TMJ) به علت نقش آن در جویدن، بلع، تکلم و حتی تنفس از اهمیت فراوانی برخوردار است. درضمن، TMJ تنها مفصل بدن است که از ارتباط بین دو مفصل قرینه که بصورت هماهنگ عمل می کنند تشکیل شده است.(1)
اختلال مفصل گیجگاهی فکی یا TMD[1]، اصطلاحی است که به مشکلات سیستم جونده اعم از TMJ، سیستم دندانی عضلانی و استخوان حمایتکننده ارتباط داده میشود. شیوع TMD در بزرگسالان 40 تا 70 درصد گزارش شده است درحالیکه این میزان در کودکان با سیستم دندانی شیری 16 درصد و در سیستم دندانی مختلط به 90 درصد نیز می رسد.(5-2)
TMD یـک بیمـاری مـولتی فاکتوریال است و عوامل
اتیولوژیک زیر در بروز آن مطرح می باشند:
- اکتسابی: عفونت، صدمات، ایاتروژنیک مثل جراحی، پرتودرمانی، عادات، تومورها و نهایتاً ایدیوپاتیک
- ارث: همی فاسیال میکروزومیا، همی فاسیال آتروفی، آرتریت روماتوئید جوانان، انکلیوز.
- عوامل دیگر: اسپاسم عضلانی، تماس اکلوزالی نابجا، استرس، بیماریهای سیستمیک و فاکتورهای ایمونولوژیک.(5)
به منظور تشخیص علائم (Signs) و نشانههای (Symptoms)TMD ابتدا یک تاریخچه کامل پزشکی و دندانپزشکی از بیمار گرفته میشود تا وجود هرگونه اختلال ارثی یا اکتسابی کشف شود. سابقه تروما و درد نیز باید گرفته شود. سپس معاینه کلینیکی بیمار با لمس عضلات تمپورال خلفی، مدیال و قدامی و نیز ماستر سطحی و عمقی، لترال پتریگوئید، استرنوکلیدوماستوئید، تـراپزیوس فـوقانی، ساب اکـسی پیتال و عضلات خلفی
گردنی شروع می شود.(7-5)
سپس لمس مفصل گیجگاهی فکی در حالت باز و بسته کردن دهان و حرکات طرفی و توجه به درد در لمس و وجود صداهای مفصلی و نیز Deviation (انحراف اولیه در مسیر باز کردن دهان و برگشت فک به میدلاین در انتها) و Deflection (انحراف مداوم فک تا انتهای مسیر باز کردن دهان) و میزان حرکت پیشگرایی و اکلوژن بیمار ضروری است.(5)
طبق تحقیقات بعمل آمده، بیشترین علائم و نشانه های TMD، بروز درد در لمس عضلات جونده و TMJ، دیسفانکشن عضلانی، صداهای مفصلی، سردرد، اختلال و انحراف در حرکات فکی و باز شدن دهان، سایش و تداخلات اکلوزالی دندانها می باشد(9و8و5و3). باید دانست که با افزایش سن، میزان بروز علائم TMD افزایش مییابد.(8) البته کودکان در توصیف درد و لوکالیزه کردن آن مشکل دارند و در ضمن ارتباط بین علائم و سمپتوم ها نیز در کودکان واضح نمیباشد.(5)
Alamoudi در سال 2000 مطالعه ای در ارتباط با رابطه فاکتورهای اکلوزالی و اختلالات تمپورومندیبولار در کودکان ساکن شهر جده (عربستان سعودی) انجام داد. نتایج مطالعه وی در 502 کودک 4 تا 6 ساله با سیستم دندانی شیری نشان داد که ارتباط معنیداری بین کراسبایت خلفی، اکلوژن نوک به نوک، کراس بایت قدامی و رابطه کانینی کلاس III با TMD وجود دارد، ولی سایر روابط اکلوزالی، ارتباط معنیداری با TMD نشان ندادند.(10)
Henrikson و همکاران در تحقیقی که در سال 1997 انجام دادند، علائم و نشانههای TMD را بین 2 گروه از دختران سوئدی با اکلوژن نرمال (60 نفر) و مالاکلوژن کلاس II (123 نفر) بررسی کردند. طبق نتایج این تحقیق، اورجت زیاد، اپن بایت قدامی، تماسهای اکلوزالی اندک، شیفت یکطرفه در Retruded-intercuspal contact position، کراودینگ و تداخلات سمت غیر کارگر بیشترین تاثیر را روی علائم و نشانههای TMD داشتند.(11)
Sonnesen و همکاران مطالعهای در سال 1998 در رابطه با خصوصیات مالاکلوژن و ارتباط آن با علائم و نشانههای TMD روی 104 کودک با مالاکلوژنهای شدید که متقاضی درمان ارتودنسی بودند، انجام دادند. شایعترین مالاکلوژنهای مشاهده شده، به ترتیب کلاس II انگل، کراودینگ، اورجت شدید و Deep-Bite بودند. متداولترین نشانه TMD در این افراد سردرد خفیف و بیشترین علامت گزارش شده حساسیت عضلانی در ناحیه تمپورال قدامی، اکسی پیتال، تراپزیوس و عضلات ماستر سطحی و عمقی بود. طبق تحقیق آنها علائم و نشانههای TMD به طور معنیداری با اکلوژن کلاس II، اورجت شدید، اپن بایت، کراس بایت یکطرفه، انحرافات میدلاین و بد شکلی دندانی (لترال Peg-shaped) ارتباط داشت که مورد اخیر تا آن موقع، گزارش نشده بود.(12)
Tuerlings و همکارانش، مطالعهای در سال 2004 روی 136 کودک 6 تا 12 ساله دارای مالاکلوژن که در مرحله دندانی مختلط بودند، انجام دادند. مولفین به بررسی شیوع TMD در این دورۀ دندانی و ارتباط آن با پارامترهای مختلفی پرداختند. نتایج مطالعه آنها، ارتباط معنیداری بین مالاکلوژنهای مختلف و علائم کلینیکی TMD نشان نداد.(13)
هدف از انجام این مطالعه بررسی ارتباط اختلالات اکلوژن، با مشکلات TMJ در کودکان پیش دبستانی 2 (شش ساله) شهر مشهد در سال 1387 بود.
مواد و روش ها
مـطالعه حـاضر از نوع مشاهدهای-توصیفی بود که از
روش مقطعی استفاده شده است. جامعه مورد پژوهش شامل 452 کودک پیش دبستانی بود که نمونهها بطور اتفاقی در سال 1387 از میان کودکان 6 ساله کودکستانهای مناطق مختلف سطح شهر مشهد به روش نمونهبرداری خوشهای انتخاب شدند. برای هر کودک پس از معاینه بالینی و تایید سلامت جسمانی، پرسشنامه تنظیم شده با کمک والدین تکمیل گردید و (مشخصات فردی کودک، تاریخچه درد مفصلی و عضلانی، نوع اکلوژن، تنفس دهانی، مکیدن انگشت، Clenching و آنومالیهای دندانی) در فرمهای مخصوص ثبت گردید. جهت معاینه کودکان از آبسلانگ استفاده شد. تمامی معاینات با دستکش و در اتاق با نور کافی صورت پذیرفت به طوری که معاینه کننده از رو به رو در مقابل کودک قرار میگرفت. جهت کالیبره شدن یا یکسان شدن دید معاینهکنندگان، قبل از شروع معاینات اصلی چند کودک جهت معاینه TMJ و عضلات جونده و اکلوژن مورد معاینه قرار گرفتند. سپس اطلاعات ثبت شده هر یک از معاینه کنندگان جداگانه مورد ارزیابی قرار گرفت و مشخص شد همبستگی بالایی بین معاینه کنندگان وجود دارد.
معاینات بالینی
درد در مفصل: با کمک لمس و با فشار ملایم انگشتان، مفصل در 2 حالت استراحت و حرکت مورد معاینه قرار گرفت. وجود یا عدم وجود درد مفصل در لمس جلوی گوش و یا داخل گوش، در حالت استراحت، حرکات طرفی، پیشگرایی و جویدن بررسی شد.
درد عضلات و تاندون ها: به دو صورت خارج و یا داخل دهانی لمس شدند. بدین صورت که عضله ماستر با کمک 2 انگشت از زیر قوس زیگوماتیک تا ناحیه بوردر تحتانی مندیبول لمس شد. عضله تمپورال به صورت خارج دهانی بوسیله انگشت دست لمس گردید. تاندون تمپورال به صورت داخل دهانی لمس شد، به این ترتیب که انگشت اشاره به طرف خلف دهان رفته و زائده کرونوئید در جهت طرفی لمس شد.
برای لمس عضله پتریگوئید داخلی، انتهای این عضله بصورت خارج دهانی در زیر زاویه فک پایین لمس شد، ولی کنترل درد عضله پتریگوئید خارجی به صورت مقابله با عملکرد عضله بود به این شکل که در حالی که چانه با دست به سمت داخل فشار داده می شد، از کودک خواسته میشد تا فک خود را جلو آورد.(2) به منظور لمس عضله دیگاستریک، محل اتصال این عضله به لبه تحتانی مندیبول نزدیک میدلاین بصورت خارج دهانی لمس شد و لمس عضله استرنوکلیدوماستوئید در حرکت طرفی سر به طرف مخالف مورد معاینه صورت گرفت.
انحراف در باز کردن دهان: دو حالت Deflection (حرکت فک پایین به دور از خط میانی و سپس به سمت خط میانی صورت) و Deviation (حرکت ثابت فک پایین به دور از خط میانی صورت) بررسی شدند.
کلیک و کریپیتوس: به کمک لمس با انگشتان، حین باز کردن دهان، حرکات طرفی، پیشگرایی و حین جویدن مورد بررسی قرار گرفت.
اکلوژن بیمار بر اساس رابطه دندانهای مولر دوم شیری "E" و رابطه دندانهای کانین "C" فک بالا و پایین در هر طرف و میزان Overbite, Overjet (معکوس، کم، نرمال، زیاد، خیلی زیاد) مورد بررسی قرار گرفت. در ضمن در صورت رویش کامل دندانهای مولر اول دائمی رابطه آنها بجای دندانهای E بررسی شد. روابط اکلوژنی بین مولرهای دوم شیری در یکی از گروهای Distal step , Flush terminal و یا Mesial step قرار گرفت و روابط اکلوژنـی در دنـدانهای دائـمی در یـکی از گـروههـای
کلاس I، کلاس II و کلاس III و End-to-End قرار گرفتند.(14)
پس از تکمیل پرسش نامه، افراد مبتلا به TMD به دو روش شناسایی شدند:(2) 1 - افرادی که دارای درد در عضلات جونده حین باز کردن دهان بودند، مبتلا به اختلال عضلات جونده محسوب شدند.2 - افرادی که دارای درد مفصل یا Deviation، Deflection,، Crepitus و
Clickingبودند، مبتلا به اختلال مفصل محسوب شدند.
متغیرهای اصلی در این مطالعه اختلالات مفصلی و عضلانی بودند و سایر متغیرها عبارت بودند از: جنس، دندان دردناک، تقارن صورت، مکیدن انگشت، وضعیت اکلوژن دندان E یا 6 دائمی، کراس بایت قدامی و خلفی، میزان اورجت و اوربایت، وجود یا عدم وجود اپن بایت خلفی و قدامی و آنومالی دندانی.
اطلاعات جمعآوری شده با استفاده از نرمافزار SPSS وارد کامپیوتر شد و پس از اطمینان از صحت ورود اطلاعات با نرم افزار آماری SPSS دادهها مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت در این مطالعه از آزمونهای Chi-Square و Mann Whitney استفاده گردید.
یافته ها
در این مطالعه توصیفی، مقطعی 452 نفر از کودکان پیش دبستانی (شش ساله) شهرستان مشهد مورد بررسی قرار گرفتند که از این تعداد 231 نفر (1/51%) پسر و 221 نفر (9/48%) دختر بودند.
در میان کودکان مورد مطالعه، 4 نفر بعلت از دست دادن اکثر دندانهای خلفی، اکلوژن آنها قابل ارزیابی نبود و از مطالعه حذف شدند و در نتیجه 448 کودک مورد بررسی و مطالعه قرار گرفتند.
در این بین، آخرین دندان خلفی 408 نفر (91%) دندان
E و 40 نفر (9%) دندان 6 بود. شـاخصهای اکلوژن
براساس رابطه دندانهای E در 3 گروه اصلی زیر قرار گرفتند: Mesial step, Distal step, Flush Terminal Plane.
در ضمن، در تحقیق حاضر با توجه به نمودار 1 بیشترین فراوانی اکلوژن مربوط به Flush Terminal Plane (4/60%) و کمترین فراوانی مربوط به اکلوژن گروه C (1%) بود.
روابـط اکـلوژنـی در دنـدانهـای دائمی در یکی از
گروههای کلاس I، کلاس II و کلاس III، End-to-End قرار گرفتند که بیشترین فراوانی از نظر رابطه اکلوژنی دندان 6 در کل افراد مورد مطالعه مربوط به کلاس I نرمال (5% (و سپس کلاس II) 3%) بود (نمودار 1). البته در هیچ کودکی روابط Cl III و End-to-End دیده نشد.
فراوانی نسبی افراد مبتلا به TMD در کل نمونه پژوهش 2/44% بود که از این تعداد 5/14% مبتلا به اختلال مفصل گیجگاهی فکی (کلیک، کریپیتوس، Deviation و Deflection) و 2/19% مبتلا به اختلال عضلانی و 5/10% مبتلا به اختلال توام مفصل و عضلات جونده بودند (جدول 1).
در میان افراد مبتلا به TMD، 107 پسر (54%) و 91 دختر (46%) اختلال TMJ داشتند (بترتیب 9/23% و 3/20% کل افراد مورد مطالعه) که رابطه اختلال TMJ و جنس از نظر آماری معنیدار نبود (27/0P=).
اینک به رابطه TMD و معیارهای اکلوژن می پردازیم:
با توجه به اینکه 16 کودک از میان افراد مورد مطالعه، دندانهای قدامی خود را از دست داده بودند، طبیعتاً برای آنها میزان اورجت و اوربایت قابل بررسی نبود.
رابطه اختلال TMJ و اورجت با در نظر گرفتن شرایط نرمال، زیاد، کم، Edge-to-Edge و Reverse overjet (کراس بایت قدامی) بررسی شد و نتیجه آزمون 2X ارتباط معنی داری را نشان داد (007/0P=). سپس با تعدیل خطای نوع اول، نتایج دو به دو مقایسه شدند و مشخص گردید که Reverse overjet رابطه معنی داری با اختلالTMJ دارد (جدول 2).
رابطه اختلال TMJ با اوربایت (زیاد، نرمال، کم، Edge-to-Edge و Open bite) بررسی شد. هیچ رابطه ای بین انواع اوربایت و TMD یافت نشد (05/0P>).
در مـجـمـوع 13 نـفر از کـودکان تـحت مـطالعـه، کراسبایت خلفی داشتند که شیوع TMD در آنها به نسبت سایرین معنیدار نبود. در ضمن آزمون رگرسیون لوجستیک نیز، رابطه خاصی را بین شاخصهای اکلوژن و TMD نشان نداد (05/0P>).
|
|
نمودار 1 : توزیع فراوانی نسبی انواع اکلوژن دندانی در افراد مورد مطالعه
گروه A : افرادی که رابطه دندانهای E آنها در یکطرف Flush terminal plane و در طرف دیگر Mesial step بود
گروه B : افرادی که رابطه دندانهای E آنها در یکطرف Flush terminal plane و در طرف دیگر Distal step بود
گروهC : افرادی که رابطۀ دندانهای E آنها در یکطرف Mesial step و در طرف دیگر Distal step بود
جدول 1 : توزیع فراوانی افراد مبتلا به TMD در کل نمونه پژوهش
|
وضعیت |
فراوانی |
|
||
|
سالم |
|
(8/55%) 250 |
|
|
|
بیمار |
اختلال در مفصل |
(5/14%) 65 |
مجموع |
(2/44%) 198 |
|
اختلال عضلانی |
(2/19%) 86 |
|||
|
اختلال در مفصل و عضله |
(5/10%) 47 |
|||
جدول 2 : توزیع فراوانی افراد تحت مطالعه برحسب نوع اورجت در 2 گروه سالم و مبتلا به TMD
|
اورجت |
اختلال مفصل |
|||||
|
ندارد |
دارد |
کل |
||||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
|
نرمال (1-2 mm) |
165 |
9/67 |
109 |
7/57 |
274 |
4/63 |
|
کم (0/5-1 mm) |
25 |
3/10 |
29 |
3/15 |
54 |
5/12 |
|
زیاد(>2 mm) |
35 |
4/14 |
23 |
2/12 |
58 |
4/13 |
|
Reverse overjet |
3 |
2/1 |
14 |
4/7 |
17 |
9/3 |
|
Eedge-to-Edge |
15 |
2/6 |
14 |
4/7 |
29 |
7/6 |
|
کل |
243 |
100 |
189 |
100 |
432 |
100 |
|
نتیجه آزمون کی دو |
082/16 X2= 007/0P-value= |
|||||
بحث
بر اساس نتایج این مطالعه فراوانی نسبی TMD در کل نمونه پژوهش2/44% بود که از این تعداد 5/14% مبتلا به اختلال مفصل گیجگاهی فکی (کلیک، کریپیتوس، deviation ,deflection) و 2/19% مبتلا به اختلال عضلانی و 5/10% مبتلا به اختلال توام مفصل و عضلات جونده بودند.
Tosato و همکاران در پژوهشی روی 90 کودک 3 تا 7 ساله برزیلی به این نتیجه رسید که 53% از دختران و 39% از پسران مبتلا به TMD بودند.(15) همچنین Bonjardimو همکاران در مطالعه ای روی 99 کودک برزیلی با سیستم دندانی شیری، شیوع TMD را 3/34% گزارش کردند.(10) به نظر میرسد نزدیکی درصد شیوع این مطالعات با بررسی کنونی بیش از هر چیز مربوط به سن و سیستـم دندانی یکسان جـمعیتهای مورد مـطالعه
میباشد.
Farsi و همکاران در مطالعهای به منظور بررسی ارتباط TMD و وضعیت روحی- روانی، شیوع TMD را 1/17% گزارش کردند(16) Thilander و همکاران(17) شیوع TMD را 25% و Egermark و همکاران(18) در یک مطالعه اپیدمیولوژیک شیوع TMD را در کودکان باسیستم دندانی شیری 16% و در کودکان با سیستم دندانی مختلط 90% گزارش کردند.
اختلاف درصد شیوع TMD و دامنه وسیع آن ناشی از تفاوت در تکنیکها، شاخصهای متفاوت ارزیابی، فقدان تعریف ثابت از TMD، سن جمعیت و حجم نمونه مورد مطالعه و نیز چند عاملی بودن علل این اختلال میباشد.
در بررسی کنونی بترتیب 9/23% و 3/20% از جمعیت مورد مطالعه، پسران و دخترانی بودند که اختلال TMJ داشتند، و اختلاف معنیداری بین دو جنس دیده نشد. یافته های مطالعه Farsi(19) و Widmalm(20) و Magnusson(21) نیز برتری جنسی خاصی را در بروز هیچ یک از علائم TMD نشان ندادند.
در حالیکه مطالعه Mackie(4)، Thilander(17)،List(22) و Bonjardim(7) شیوع TMD را در دختران بیش از پسران نشان داد، که اختلاف اخیر ممکن است مربوط به تفاوت در ارزیابی علائم و نشانه ها، روش مطالعه و حساسیت بیشتر دختران به درد و نیز احتمال مراجعه بیشتر آنها جهت درمان TMD و استرسهای روحی و روانی بیشتر آنان باشد.
در تحقیق حاضر بیشترین فراوانی، اکلوژن
Flush terminal plane (4/60%) بود. پژوهش Yilmaz و همکارانش بر روی 205 کودک 3 تا 6 ساله نیز در راستای این تحقیق بود و نشان داد که 9/77% کودکان 6 ساله دارای این نوع اکلوژن و 6/13% Mesial step و 5/8% Distal step بودند.(23)
مطالعه Farsi نیز نشان داد که 80% جمعیت مورد مطالعه اکلوژن Flush Terminal Plane داشتند(24) و پژوهش محمودیان و همکاران نیز شیوع اکلوژن Flush Terminal Plane را در کودکان 4 تا 5 ساله تهرانی بیش از Distal step و Mesial step گزارش کرد.(25) در حالیکه مطالعه El Motayam و همکارش بر روی کودکان 4 تا 5 سالۀ مصری که به منظور بررسی خصوصیات اکلوژنی در سیستم دندانی شیری صورت گرفت، حاکی از آن بود که بیشترین فراوانی اکلوژن مربوط به رابطه Mesial step (2/51%) بود و 1/41% کودکان، رابطه Flush Terminal Plane داشتند که تفاوت اخیر احتمالاً نژادی میباشد. در ضمن هیچ یک از این مطالعات روابط مولری آسیمتریک را بصورت جداگانه بررسی نکرده بودند.(26)
در تـحقیق حاضر رابطه TMD و مـعیارهای اکلوژنـی
نرمال و نیز مالاکلوژنهای مختلف مورد بررسی قرار گرفت. در این میان تنها کراسبایت قدامی
(Reverse overjet) و TMD ارتباط معنیداری داشتند و ارتباط معنیداری بین سایر مالاکلوژنها و TMD یافت نشد. مطالعه مروری Mohlin و همکاران نیز که به منظور ارزیابی ارتباط بین مالاکلوژنهای مختلف و درمان ارتودنسی با علائم و نشانههای TMD صورت گرفته بود نشان داد که ارتباط معنیداری بین TMD و مالاکلوژن وجود ندارد.(27) نتیجه مطالعه Beitollahi و همکاران نیز ارتباط معنی داری بین مال اکلوژنهای مختلف و TMD نشان نداد.(28)
در حالی که مطالعه Alamoudi ارتباط معنیداری بین کراس بایت خلفی، اکلوژن نوک به نوک، کراس بایت قدامی و رابطه کانینی کلاس III با TMD نشان داد، ولی با سایر روابط اکلوزالی ارتباطی کشف نکرد.(10) همچنین Thilander و همکاران، در مطالعه خود ارتباط معنیداری بین TMD و کراس بایت خلفی، اپن بایت قدامی، مالاکلوژن کلاس II انگل و اورجت شدید ماگزیلا پیدا کردند.(17) در کل به نظر میرسد ارتباط بین انواع مالاکلوژن و TMD در کودکان هنوز به درستی مشخص نشده و نیاز به انجام مطالعات و تحقیقات بیشتری دارد.
نتیجه گیری
در این مطالعه شیوع نسبتاً بالای TMD در کودکان 6 ساله شهرستان مشهد دیده شد (2/44%). بیشترین اکلوژن مشاهده شده در کودکان، Flush terminal plane بود و رابطه معنیداری بین Reverse overjet و TMD دیده شد. به نظر میرسد که مشکلات اکلوژن احتمالاً در دراز مدت قادرند باعث تغییرات پایدار TMJ و بروز TMD شوند. لذا رابطه بین اختلالات اکلوژن و TMD در بزگسالان فاحشتر است. بدیهی است معاینه دقیق کودکان و کشف
و کنتـرل این مـشکل از سـنین پـایین مـیتواند از بـروز
مشکلات پیچیده در سنین بزرگسالی پیشگیری کند.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از جناب آقای دکتر حبیب ا... اسماعیلی که تجزیه و تحلیل آماری این مطالعه را انجام دادند نهایت قدردانی را می نماییم.
)