نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 مرکز تحقیقات مواد دندانی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد، مشهد، ایران
2 ارتدنتیست، تورنتو، کانادا
3 دانشجو، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد، مشهد، ایران
4 استادیار گروه ارتدنسی دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی گلستان، گرگان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction:In this study, we evaluated the changes in smile morphometric indices before and after fixed orthodontic treatment with and without tooth extraction.
Materials and Methods:This retrospective study was performed using photographs of 46 female patients (aged between 18 and 25 years) that were taken before and after fixed orthodontic treatment. In 26 patients (Ext), the first premolars were extracted for orthodontic purposes, and in 20 patients (Nonext), no tooth was extracted for orthodontic treatment. The photographs were analysed with smile analyzer software and morphometric smile parameters were measured. In order to compare the indicators before and after treatment, paired t-test was used. For comparing the Ext and Nonext groups, we used independent t-test.
Results: We did not find any significant changes in smile morphometric indices before and after orthodontic treatment in neither group (P=0.05[Zamen Sa1] ). The two groups (with or without extraction) were compared using smile analyzer software, which showed that in the pre-treatment photographs, visible maxillary dentition width (P=0.01, and in post-treatment photographs, visible maxillary dentition width (P=0.00), smile width (P=0.04), and smile height (P=0.04) differed significantly between the extraction and Nonext groups.
Conclusion: Orthodontic treatment with Roth system in both groups of with or without tooth extraction does not cause any significant changes in smile morphometric indices.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
هدف بیشتر درمانهای ارتدنسی، زیبایی لبخند و جذابیت صورت است. لبخند نقش عمده‌ای در برقراری ارتباط دارد. در حال حاضر اغلب بیماران ارتدنسی نتایج درمان را نه تنها بر اساس اثرات فانکشنال به دست آمده بلکه بیشتر براساس میزان افزایش زیبایی لبخند مورد قضاوت قرار می دهند.(1)
ویژگیهای متفاوتی برای یک لبخند زیبا تاکنون مطرح شده است. به عنوان مثال گفته شده است که در یک لبخند زیبا، لبه برنده دندان ثنایای فک بالا می‌بایست از نوک برنده دندان کانین پایینتر باشد. اختلاف ارتفاع لبه برنده دندانهای ثنایای میانی و طرفی در زنان، یک تا یک و نیم میلی‌متر و در مردان، یک تا نیم میلی‌متر باید باشد.(2) همچنین بیان شده است که در یک لبخند زیبا نسبت ارتفاع به عرض ثنایاهای میانی 75-85% بوده و لبه ثنایاها در دو طرف قرینه می‌باشد.(2) لترالهای باریک زیبا نیستند و به زیبایی لبخند خدشه وارد می‌کنند.(2) یکی دیگر از عوامل تاثیرگذار در زیبایی لبخند باکال کوریدور است. گفته می‌شود باکال کوریدور متوسط جذابتر است و باکال کوریدور گسترده زیبایی ندارد.(2)
یکی از عوامل خارجی که بر روی زیبایی لبخند تاثیرگذار است، درمانهای ارتدنسی می‌باشد. در برخی تحقیقات گفته شده است که کشیدن دندان در درمانهای ارتدنسی باعث تنگی قوس و افزایش باکال کوریدور شده و نهایتاً اثر منفی روی زیبایی لبخند دارد(3)؛ اما دیگر محققان ذکر کرده‌اند که کشیدن دندان تاثیر سوئی بر روی زیبایی لبخند ندارد.(6-3) به علت عدم وجود همخوانی در نتایج مطالعات قبلی، هدف از مطالعه حاضر بررسی تاثیر درمان ارتدنسی ثابت با و بدون کشیدن دندان بر روی زیبایی لبخند بود.
مواد و روشها
این مطالعه به روش توصیفی- تحلیلی انجام گردید و مسائل اخلاقی آن به تایید کمیته اخلاق دانشگاه
علوم‌پزشکی مشهد رسید. ابتدا از میان پرونده‌های بیماران ارتدنسی که با سیستم 18/0 رات در یک کلینیک خصوصی درمان شده بودند 246 پرونده انتخاب شد. سپس از میان آنها 46 پرونده مربوط به خانمهای
25-18 ساله که همگی مال اکلوژن کلاس 1 داشتند و واجد معیارهای زیر بودند انتخاب شد. در 20 نفر از این افراد میزان شلوغی دندانها خفیف (1 تا 4 میلی‌متر) بود و در طی درمان ارتدنسی دندانی کشیده نشده بود و در 26 نفر دیگر شلوغی متوسط (5 تا 9 میلی‌متر) بود و جهت درمان ارتدنسی چهار دندان پرمولر اول آنها کشیده شده بود. میزان شلوغی از روی کستهای بیماران و با کمک پروب پریودنتال به صورت تقریبی تعیین گردید. معیارهای دیگر انتخاب پرونده‌ها عبارت بودند از: موجود بودن و کیفیت مطلوب فتوگرافهای لبخند اجتماعی قبل و بعد از درمان. تشخیص کیفیت لبخند و اینکه لبخند نشانگر لبخند اجتماعی باشد توسط مجریان طرح تعیین گردید (لبخند اجتماعی تکرار پذیر است و قبل و بعد از درمان باید یکی باشد) در مورد موقعیت سر مهم بود که قبل و بعد از درمان در حین تهیه فتوگرافها تغییر نکرده باشد. این مسئله در دو محور ارزیابی گردید: اول، تیلت سر به راست یا چپ یا چرخش آن در پلن ساجیتال. در مورد این چرخش پرونده‌هایی انتخاب شد که میدلاین صورتی فتوگراف قبل و بعد بر هم منطبق باشد. دوم، تیلت سر به جلو یا عقب یا چرخش آن حول پلن اکلوزال. در مورد حذف این متغیر بعد از یکسان نمودن بزرگنمایی تصاویر، پرونده هایی انتخاب گردید که فاصله خط اتصال دهنده مردمکها با خط آلاربیس قبل و بعد از درمان در فتوگراف ثابت بودند.
هیچیک از بیماران درمان زیبایی جهت تغییر طول و عرض تاجهای دندانهای قدامی انجام نداده بودند و فتوگرافهای بعد از درمان، در طی دو هفته بعد از دباند تهیه شده بود.
جهت آنالیز لبخند بیماران از نرم فزارSmile Analyzer که در دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طراحی و مورد استفاده قرار گرفته است، استفاده شد.(7)
در محیط این نرم افزار مشخصات عمل کننده و بیمار وارد می‌شود. هر عمل‌کننده مشخصات بیماران خود را در فیلدهای مربوطه وارد می‌کند. برای هر بیمار تعداد بسیار زیادی تصویر را می توان به محیط نرم‌افزار وارد کرد و برای هر تصویر علاوه بر 19 متغیر پیش‌فرض، تعداد بسیار زیادی متغیر را نیز می توان تعریف و اندازه‌گیری نمود. پس از وارد کردن هر تصویر (بصورت فایل تصویری اسکن شده یا دیجیتال یابا هر فرمتی) اندازه واقعی یک لندمارک از صورت فرد (مانند عرض دندانهای سانترال بالا) وارد فیلد مربوطه می شود. معادل این لندمارک باید بر روی تصویر نیز قابل مشاهده باشد. با مشخص کردن این لندمارک برروی تصویر، نرم‌افزار بزرگنمایی تصویر را محاسبه می‌کند و اندازه‌گیری تمام متغیرهای موردنظر بر روی این تصویر بطور خودکار براساس همین بزرگنمایی انجام می شود. بسته به این که فاصله مورد اندازه‌گیری بصورت افقی باشد (مانند عرض لبخند یا فاصله بین کانینی) یا بصورت عمودی (مانند ارتفاع فیلتروم یا میزان دیده شدن ثنایا) دو خط عمودی یا افقی موازی قابل تنظیم بر روی تصویر ظاهر می‌شود. با قرار دادن این خطوط در دو انتهای فاصله مورد نظر، اندازه این فاصله بطور خودکار با توجه به بزرگنمایی تصویر محاسبه می‌گردد و در جلوی نام متغیر مربوطه نمایش داده می‌شود. تمام این اندازه‌ها در دیتابیس ذخیره می‌گردد. یکی از محاسن این نرم‌افزار این است که می‌‌توان تمام اندازه‌ها را به سایر محیطهای نرم‌افزاری تحت ویندوز مانند Excel وSPSS انتقال داد. شاخصهای مورفومتریک که بر روی هر فریم اندازه‌گیری شد به شرح زیر است (تصویر 1):
تصویر1. شاخصهای مورفومتریک لبخند اندازه گیری شده
یافته ها
در این مطالعه فتوگرافهای قبل و بعد از درمان مربوط به لبخند اجتماعی 46 بیمار زن 18 تا 25 ساله مورد مطالعه قرار گرفت. در 26 نفر از آنها کشیدن چهار دندان پره مولر اول جزء طرح درمان ارتدنسی بود (گروه Ext) و در 20 نفر دیگر دندانی کشیده نشده بود. (گروه Nonext) سپس مقادیر مربوط به این اندازه‌گیریها وارد نرم‌افزار SPSS شد و تحت آنالیز آماری قرار گرفت. در تمامی این آنالیزها سطح معنی‌داری 05/0 در نظر گرفته شد. ابتدا جهت تایید توزیع نرمال داده‌ها آزمون کولموگرف-اسمیرنف برای تمام معیارهای مورد اندازه‌گیری، قبل و بعد از درمان در هر دو گروه بطور جداگانه انجام گردید که در سطح معنی‌داری 05/0= α در هر دو گروه و در هر دو زمان، به جز میزان دیده شدن لثه‌ها حین لبخند تمامی معیارها از توزیع نرمال برخوردار بودند. جهت مقایسه معیارها با توزیع نرمال، قبل و بعد از درمان از آزمون t مستقل استفاده گردید و برای بررسی تغییرات شاخصها در هر گروه از آزمون t زوجی استفاده شد که نتایج این آزمونها در جدول 1 آورده شده است. تغییرات شاخصها در هر دو گروه بر اساس آزمون t زوجی معنی‌دار نبود.
جهت مقایسه معیارها قبل و بعد از درمان و تغییرات آنها در دو گروه Ext وNonext از آزمون t مستقل استفاده شد. مقادیر P-values آزمون Levene برابری واریانسها را در مورد تمامی مقادیر معیارها با در نظر گرفتن سطح معنی‌داری 05/0 تایید کرد. در مورد مقادیر معیارها آزمون t نشان داد که تنها در مقادیر قبل از درمان معیار عرض دنتیشن قابل رویت فک بالا (P= 0/01) بین دو گروهNonext و Ext اختلاف آماری معنی‌داری وجود داشت. همانطور که از جدول بر می‌آید مقادیر عرض دنتیشن قابل رویت فک بالا در گروهNonext نسبت به گروه Ext قبل از درمان بیشتر بود.
در مورد مقادیر بعد از درمان، معیار عرض لبخند (P=0/04)، عرض دنتیشن قابل رویت فک بالا (P=0/00) و ارتفاع لبخند (P=0/04)، بین دو گروه اختلاف آماری معنی‌داری داشت و هر سه معیار در گروه Nonext نسبت به گروه Ext بیشتر بود. بقیه معیارها با یکدیگر اختلاف معنی‌داری نداشتند.
جدول 1. میانگین و انحراف معیار مربوط به تغییرات شاخصهای مورفومتریک لبخند در دو گروه Ext و Nonext قبل و بعد از مداخله
|
شاخص مورفومتریک |
|
گروه Ext |
گروه Nonext |
t مستقل |
|
عرض لبخند
|
قبل |
29/4±94/58 |
99/5±12/61 |
P=159/0 |
|
بعد |
70/4±29/59 |
08/4 ±99/61 |
P=٭048/0 |
|
|
اختلاف |
14/0- |
10/0 |
P=884/0 |
|
|
t زوجی |
P=76/0 |
P=39/0 |
|
|
|
فاصله بین کانینی |
قبل |
62/0±94/37 |
65/0±74/37 |
P=826/0 |
|
بعد |
36/0±88/37 |
50/0±15/38 |
P=583/0 |
|
|
اختلاف |
11/0- |
62/0 |
P=197/0 |
|
|
t زوجی |
P=89/0 |
P=47/0 |
|
|
|
عرض دنتیشن قابل رویت فک بالا |
قبل |
85/0±47/47 |
94/0±84/50 |
P=٭012 /0 |
|
بعد |
77/0±31/47 |
69/0±82/51 |
P=٭000/0 |
|
|
اختلاف |
05/0 |
04/0- |
P=512/0 |
|
|
t زوجی |
P=85/0 |
P=28/0 |
|
|
|
فاصله بین کانین/عرض لبخند |
قبل |
01/0±64/0 |
01/0±62/0 |
P=131/0 |
|
بعد |
00/0±63/0 |
00/0±61/0 |
P=067/0 |
|
|
اختلاف |
15/0 |
97/0- |
P=365/0 |
|
|
t زوجی |
P=60/0 |
P=68/0 |
|
|
|
طول لب بالا هنگام لبخند |
قبل |
34/0±98/14 |
62/0±77/14 |
P=759/0 |
|
بعد |
49/0±18/15 |
40/0±24/15 |
P=932/0 |
|
|
اختلاف |
00/0 |
00/0 |
P=905/0 |
|
|
t زوجی |
P=66/0 |
P=30/0 |
|
|
|
فاصله ساب نازال تا لبه برنده |
قبل |
41/0±45/22 |
48/0±44/23 |
P=128/0 |
|
بعد |
58/0±66/22 |
45/0±90/23 |
P=122/0 |
|
|
اختلاف |
20/0- |
46/0- |
P=689/0 |
|
|
t زوجی |
P=60/0 |
P=30/0 |
|
|
|
ارتفاع سانترال حین لبخند |
قبل |
30/0±83/7 |
44/0±55/8 |
P=178/0 |
|
بعد |
35/0±78/7 |
32/0±41/8 |
P=214/0 |
|
|
اختلاف |
21/0- |
46/0- |
P=689/0 |
|
|
t زوجی |
P=88/0 |
P=65/0 |
|
|
|
ارتفاع لبخند |
قبل |
54/0±81/9 |
62/0±42/10 |
P=465/0 |
|
بعد |
54/0±89/9 |
69/0±71/11 |
P=٭ 040/0 |
|
|
اختلاف |
04/0 |
14/0 |
P=832/0 |
|
|
t زوجی |
P=89/0 |
P=90/0 |
|
*معنی‌داری در سطح 05/0
جهت مقایسه قبل و بعد از درمان میزان دیده شدن لثه درحین لبخند که اطلاعات آن از توزیع نرمال برخوردار نبود، از آزمون ویل کاکسون استفاده گردید و اختلاف آماری معنی‌داری بین مقادیر قبل و بعد از درمان در این معیار در گروه Ext نیز وجود نداشت(18/1=,Z 23/0=P) همچنین این اختلاف در گروه Nonext تفاوت معناداری را نشان نداد (56/0= Z ,25/0=P)
جهت ارزیابی و مقایسه مقادیر قبل و بعد از درمان میزان دیده شدن لثه‌ها در دو گروه از آزمون ناپارمتری من‌ویتنی استفاده شد که همانگونه که در جدول 2 مشاهده می‌شود اختلاف آماری معنی‌داری در دو گروه در مقادیر قبل و بعد از درمان دراین شاخص مشاهده نشد.
جدول 2. آزمون من ویتنی جهت مقایسه تغییر شاخص نمایش لثه ای در دو گروه Ext وNonext
|
|
گروه |
تعداد |
Z |
معنی‌داری دوسویه |
|
نمایش لثه ای قبل از درمان |
Ext |
26 |
22/1- |
22/0 |
|
Nonext |
20 |
|
|
|
|
نمایش لثه ای بعد از درمان |
Ext |
26 |
80/0- |
42/0 |
|
Nonext |
20 |
|
|
بحث
یکی از اهداف مهم درمانهای ارتدنسی بهبود زیبایی صورت از طریق افزایش زیبایی دندانی و لبخند می باشد. هر چند زیبایی و تعادل یک مفهوم ثابت نیست و استانداردهای زیبایی از فردی به فرد دیگر و از نژادی به نژاد دیگر متغیر می‌باشد، اما بر اساس مطالعات انجام شده شاخصهایی جهت ارزیابی لبخند مورد توافق قرار گرفته است.
در این تحقیق، فتوگرافهای لبخند اجتماعی مربوط به قبل و بعد از درمان ارتدنسی 46 بیمار زن 18 تا 25 ساله که در 26 نفر از آنها کشیدن چهار دندان پره مولر اول جزء طرح درمان ارتدنسی بود (گروه Ext) و در 20 نفر دیگر دندانی کشیده نشده بود (گروه Nonext) مورد مقایسه قرار گرفت. بیماران در هر دو گروه توسط سیستم رات مورد درمان قرار گرفته بودند.
باتوجه به نتایج این تحقیق مشخص شد که درمانهای ارتدنسی با سیستم رات در افراد مبتلا به مال اکلوژن کلاس 1 به همراه شلوغی متوسط تا شدید دندان
(5-9mm) که طرح درمان کشیدن چهار پره مولر اول در آنها طرح ریزی می‌گردد، باعث تغییر در معیارهای لبخند نمی‌گردد.
همچنین مشخص شد که درمانهای ارتدنسی با سیستم رات، در افراد با طرح درمان بدون کشیدن دندان با شلوغی دندانی خفیف (1-4mm) نیز باعث تغییر در معیارهای لبخند نمی‌گردند.
اما در مقایسه معیارهای قبل از درمان گروه مورد مطالعه، مشخص گردید که در افرادی که طرح درمان به صورت نکشیدن دندان می‌باشد، عرض دنتیشن قابل رویت فک بالا نسبت به گروه همراه با کشیدن دندان، بیشتر می باشد. این معیار به صورت غیرمستقیم می‌تواند نشان دهنده عرض قسمت الوئولی که دندانها را در خود جای می‌دهد باشد. به طوری که بیان می‌کند که عرض این ناحیه در افرادی که طرح درمانNonext برایشان مطرح می‌شود از ابتدا بیشتر است. اما پر واضح است که در درمانهای ارتدنسی مواردی از قبیل شلوغی دندانها، تمایل محوری آنها و تاثیر بر روی نیمرخ بیماران، همگی باید در نظر قرار گیرد.
در مقایسه معیارهای بعد از درمان مشخص شد که عرض لبخند، عرض دنتیشن قابل رویت فک بالا و ارتفاع لبخند بطور معنی‌دار در گروه Nonext بیشتر از گروه Ext بود. اختلاف عرض و ارتفاع لبخند به نظر نمی‌رسد ناشی از اختلاف در طرح درمان (کشیدن یا نکشیدن) باشد ولی تفاوت در عرض دنتیشن قابل رویت فک بالا که در گروه Nonext بیشتر از گروه Ext بود با توجه به ماهیت درمانهای ارتدنسی بدون کشیدن دندان که بیشتر ماهیت گسترش‌دهندگی قوس در آنها مطرح است، دور از انتظار نیست.
براساس یافته‌های spahl(8) درمانهای ارتدنسی همراه با کشیدن دندان باعث تنگتر شدن قوسهای دندانی
می‌شود و تاثیر مخربی بر روی زیبایی لبخند دارد، که این یافته بر خلاف یافته‌های ماست. چرا که شاخصهای مورفومتریک تعیین‌کننده عرض دنتیشن (فاصله بین کانینی، عرض دنتیشن قابل رویت) در این گروه قبل و بعد از درمان با یکدیگر اختلاف آماری معنی‌داری نداشتند. نتایج مربوط به عرض دنتیشن در توافق با تحقیق Golwalkar و Shetty (9) می باشد. آنها در یک تحقیق که بر روی قالبهای مطالعه انجام شده بود به این نتیجه رسیدند که درمان ارتدنسی با و بدون کشیدن دندان در تغییر عرض قوس تاثیری ندارد.
تغییر معیارها نیز در این دو گروه اختلاف آماری معنی‌داری نداشتند که نشان می‌دهد درمانهای همراه با کشیدن پرمولرها و بدون کشیدن آنها تفاوت چندانی در تغییر شاخصهای مورفومتریک لبخند با هم ندارند. این نتیجه موافق با نتایج مطالعه Kim,Gianelly (10) در این مطالعه که برروی 30 بیمار ارتدنسی با کشیدن چهار دندان پرمولر اول و 30 بیمار بدون کشیدن پرمولرها انجام شد، تغییرات عرض قوس فکی و زیبایی لبخند در نتیجه درمان ارتدنسی بررسی شد. نتایج نشان داد که عرض قوس فکی در درمانهای ارتدنسی همراه با کشیدن دندان با عمق ثابت قوس کاهش پیدا نکرد و زیبایی لبخند در بیماران هر دو گروه مشابه بود. همچنین Isiksal و همکاران(11) زیبایی لبخند در گروه با و بدون کشیدن دندان را با توجه به نظرات یک گروه داوران مقایسه کردند و به این نتیجه رسیدند که زیبایی لبخند در دو گروه با یکدیگر تفاوت چندانی نداشت.
Maganzini و همکاران(12) به بررسی تاثیر درمان ارتدنسی بر روی شاخصهای مورفومتریک لبخند پرداختند و به این نتیجه رسیدند که درمان ارتدنسی ثابت صرف‌نظر از این که دندانی کشیده شده باشد یا نه، باعث بهبود قوس لبخند، کم شدن عرض باکال کوریدور، بهبود دیده شدن دندانها و لثه حین لبخند و افرایش عرض لبخند می‌گردد که تا حدی با نتایج تحقیق ما در تناقض است.
در متاآنالیزی که Cheng و همکاران(13) منتشر کردند، کلیه مقالات موجود در مورد اثر کشیدن دندان بر زیبایی لبخند که تا قبل از سال 2015 منتشر شده بود مورد بررسی قرار گرفت. آنها به این نتیجه رسیدند که کشیدن و یا نکشیدن دندان هیچ تاثیری بر روی زیبایی لبخند و عرض باکال کوریدور ندارد که تحقیق حاضر با نتایج ما در توافق کامل است.
در تحقیق دیگر Cheng و همکاران(14)، تاثیر کشیدن یا عدم کشیدن دندان در زیبایی لبخند گروههای مال اکلوژنی کلاس یک و دو و سه مورد بررسی قرار گرفت. در گروه مال اکلوژنی کلاس دو، کشیدن دندان باعث افزایش زیبایی لبخند چه بر اساس ایندکسها و چه بر اساس نظر داوران شده بود. کمترین زیبایی لبخند در افراد کلاس سه و در افرادی بود که کشیدن در آنها انجام نشده بود که نتیجه دوم در تناقض با نتایج ماست. افزایش دیده شدن دندانهای فک بالا، افزایش تعداد دندانهای قابل رویت در حین لبخند و افزایش نسبت باکال کوریدور باعث افزایش درک زیبایی لبخند شده بود.
همچنین در مطالعه ای که توسط Smith, Johnson (15) انجام شد، زیبایی لبخند پس از درمان ارتدنسی در بیماران با و بدون کشیدن چهار دندان پرمولر اول با هم مقایسه شد. امتیاز متوسط زیبایی در بیماران هر دو گروه تفاوت چندانی نداشت. نتایج نشان داد که هیچ رابطه قابل پیش‌بینی بین کشیدن دندانهای پره مولر و زیبایی لبخند وجود نداشت که نتایج وی بطور غیرمستقیم نتایج ما را تایید می‌کند.
Smith,young(16) به بررسی مقایسه‌ای تغییرات پروفایل صورت در طول درمان ارتدنسی با و بدون کشیدن دندانهای پرمولر پرداختند. میزان تغییرات متوسط بافت نرم در بیماران Nonext کمتر بود. البته درصد تغییرات نامطلوب صورتی در هر دو گروه مشابه بود. نتایج نشان می داد که نادرست و ساده انگارانه است که کشیدن دندانهای پرمولر را عامل تغییرات نامطلوب زیبایی صورت بعد از درمان ارتدنسی دانست.
در مطالعه ای که توسطLim وهمکارانش(17) انجام شد تاثیر درمانهای ارتدنسی با کشیدن پرمولر و درمانهای بدون کشیدن دندان بر زیبایی در بیماران کره ای با هم مقایسه شد. بیماران با کشیدن پرمولرها بهبود بیشتری در پروفایل صورت در مقایسه با بیماران بدون کشیدن نشان دادند. نتایج این تحقیق نشان داد که کشیدن پرمولرها در مقایسه با درمان بدون کشیدن دندان برای اصلاح پروفایل صورت در بیماران کره ای سودمندتر است.
نتیجه گیری
بر اساس نتایج این مطالعه، درمان ارتدنسی با سیستم رات در گروه همراه با کشیدن دندان و بدون کشیدن باعث تغییر معناداری در شاخصهای لبخند نمی گردد.
تشکر و قدردانی
بدینوسیله از جناب آقای دکتر اسماعیلی که آنالیز داده‌ها را انجام دادند تقدیر و تشکر می‌گردد.
)