تقلب علمی در انجام پروژه دانشگاهی؛ مطالعه ای در میان دانشجویان سال ششم دانشکده دندانپزشکی مشهد

مقدمه

سوء رفتار دانشگاهی (Academic Misconduct) در میان دانشجویان مشکلی جدی در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی محسوب می شود. نسبت دانشجویان علوم پزشکی که بنا به گزارش خودشان مرتکب تقلب (Cheating) یا سوءرفتار دانشگاهی شده اند در مطالعات مختلف بین المللی از 2 درصد تا حدود 60 درصد ذکر شده است.^(7-1) درصد به مراتب بالاتری از دانشجویان گزارش کرده اند که شاهد تقلب توسط دانشجویان دیگر بوده اند یا درباره آن شنیده اند.⁽⁸⁾ این اعداد احتمالا باز هم وقوع تقلب های دانشگاهی میان دانشجویان را کمتر از آنچه هست تخمین می زند.

از نظر مساله خاص سرقت ادبی (Plagiarism)، به عنوان شایعترین شکل سوءرفتار دانشگاهی،⁽⁷⁾ بر اساس گزارش ها بیش از یک سوم دانشجویان به شکلی مرتکب آن شده اند⁽⁹⁾ و بر اساس یک مطالعه دیگر از هر هفت دانشجوی پزشکی یک نفر گزارش کرده که متون را از منابع دیگر کپی کرده است بدون اینکه خود هیچگونه نقشی در آن داشته باشد.⁽⁶⁾ این مساله را می توان به رشد روزافزون "Cut and paste" در فضای اینترنت افزود که بر اساس یک گزارش در فاصله سال های 1999 تا 2006 چهار برابر شده است.⁽¹⁰⁾

روش های مختلفی برای کاهش وقوع چنین پدیده هایی در دانشگاه های مختلف پیشنهاد شده است. یکی از پرکاربردترین آنها بهره گیری از کد شرافت (Honor Code) است که توسط همه دانشجویان جدیدالورود تکمیل و امضا می شود. بر اساس این کد، دانشجو تصریح می کند که در محیط دانشگاه دروغ نخواهد گفت، تقلب و سرقت نخواهد کرد و چنین رفتارهایی را بر نخواهد تافت. بر اساس برخی مطالعات، نرخ تقلب در دانشگاه های بهره مند از کد شرافت 50-25 درصد کمتر از دانشگاه هایی  ست که کد شرافت را به کار نبردند.⁽¹¹⁾

در مطالعه حاضر از دانشجویان سال پایانی رشته دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد خواسته شده تا داوری شان را در مورد احتمال وقوع تقلب یک واحد آموزشی، علل بروز آن و راه های مواجهه با آن طرح کنند.

مواد و روش ها

مطالعه حاضر پژوهشی در حیطه آموزش است که در قالب پرسشنامه ای با پرسش های باز در آزمون پایان ترم دانشجویان سال ششم دندانپزشکی انجام شد. این پرسش ها متکی بود بر مساله ای که سال گذشته در طول واحد دندانپزشکی اجتماعی عملی برای همین گروه از دانشجویان رخ داده بود. متن پرسشنامه در تصویر 1 موجود است. بعد از بیان مساله در سطور ابتدایی پنج سوال پیش روی دانشجویان قرار گرفت. سوال نخست به تخمین آنها از وقوع و شیوع رفتار ذکر شده، سوال دوم و چهارم به تحلیل و تبیین علل وقوع این رفتارها، سوال سوم به نظر دانشجویان در مورد نوع مواجهه شخص ناظر در موقعیت هایی از این دست، و سوال پایانی به راه حل های پیشنهادی آنها اختصاص داشت. پاسخ های دانشجویان به این پرسشنامه مورد تحلیل محتوا قرار گرفته و تم های اصلی استخراج شد. همچنین فراوانی پاسخ های مربوط به هریک از تم ها با استفاده از نرم افزار Excel ارزیابی شد.

بر این اساس، در تحلیل داده های مطالعه حاضر از روش ترکیبی (Mixed method)⁽¹²⁾ بهره گرفته شده که ارزیابی کمی و کیفی را به صورت توام شامل می شود.

یافته ها

77 نفر دانشجوی سال ششم دندانپزشکی در این آزمون شرکت داشتند، که 76 نفر از آنها در واحد مربوط به پروژه تحصیلی سال گذشته شرکت داشتند. 48 نفر (3/62 درصد) از دانشجویان، دختر و 29 نفر (8/36 درصد) پسر بودند.

در پاسخ به سوال نخست، 60 نفر (9/77 درصد) از دانشجویان تایید کردند که در طول این پروژه تعدادی از دانشجویان کار پژوهشی مربوط به دو یا چند نفردیگر را انجام داده اند، در حالی که در 17 دانشجو (22 درصد) به صراحت وقوع چنین رفتاری در میان دانشجویان تایید نشده بود. از میان گروه نخست، 5 نفر (5/6 درصد) ابراز کردند که خود نیز در چنین اقدامی مشارکت داشته اند و 8 نفر (4/10 درصد) به خرید و فروش این پروژه ها و مبادلات مالی میان دانشجویان تهیه کننده با دانشجویان خریدار پروژه اشاره کرده اند. تم غالب دربین پاسخ دانشجویانی که وقوع چنین پدیده ای را به صراحت تایید نکرده بودند، "احتمال شباهت تصادفی میان فایل های چند دانشجو" بود.

پاسخ دانشجویان به سوال دوم در مورد علل وقوع چنین پدیده ای ذیل سه گروه اصلی "پاسخهای مربوط به دانشجو"، "پاسخ های مربوط به اساتید" و "پاسخ های کلان" طبقه بندی شد که در جدول 1 درج شده اند.

در پاسخ به سوال سه، 76 نفر (7/98 درصد) از دانشجویان رفتار کسی که دانشجویان خطاکار را لو بدهد غیرقابل قبول و نادرست می دانستند.

پاسخ دانشجویان به سوال چهار، ذیل سه گروه عمده طبقه بندی  شد. 29 نفر (7/37 درصد) از دانشجویان لازم و مفید می دانستند که اساتید به چنین موقعیت هایی حساسیت ویژه نشان دهند، در حالی که 36 نفر (7/46 درصد) با حساسیت به خرج دادن از جانب اساتید در چنین شرایطی موافق نبودند. در عین حال 9 نفر از دانشجویان راه حل های میانه ای از قبیل "حساسیت متوسط" را پیشنهاد دادند.

پاسخ دانشجویان به سوال پنج درباره راه حل های عادلانه تر یا منصفانه تر در مواجهه با این مشکل در جدول 2 ذیل سه عنوان " پیشنهادهای تکنیکی برای ارائه جلسات"، "پیشنهادها در مورد نحوه مواجهه استاد با موقعیت های مشابه" و " پیشنهادهای کلی" طبقه بندی شده است.

بحث

در مطالعه حاضر از پرسشنامه ای مشتمل بر تعدادی پرسش باز استفاده شد که به نگرش و ارزیابی دانشجویان درباره احتمال وقوع تقلب در پروژه ای مربوط به سال پیشتر از آن اختصاص داشت. پاسخ دانشجویان در سه سطح "توصیف" این پدیده، "تبیین" علل وقوع آن، و "توصیه" راهکارهایی در مورد پیشگیری از این پدیده یا پاسخ به آن طبقه بندی شد. در سطح توصیف اغلب دانشجویان تصریح کردند که در طول انجام پروژه در مواردی یک نفر از دانشجویان به جای یک یا چند نفر دیگر پروژه را آماده کرده است. عده کمی از دانشجویان خود معترف به شرکت در چنین فرایندی بودند و تعدادی نیز به خرید و فروش چنین پروژه هایی اشاره کردند. در سطح تبیین، دانشجویان علل وقوع این پدیده را از سه زاویه عوامل مربوط به دانشجو (مانند عوامل رفتاری، شخصیتی و عدم توانمندی های آموزشی لازم)، عوامل مرتبط با اساتید و عوامل کلان اجتماعی شرح دادند. دانشجویان در سطح توصیه نیز راهکارهای تکنیکی و راهبردی برای پیشگیری از وقوع این قبیل تقلب ها و نحوه مواجهه با آنها طرح کردند.

مطالعات مختلفی درباره وقوع تقلب در میان دانشجویان انجام شده اند که عموما به سطح توصیف، وقوع و شیوع این پدیده مربوط بوده اند. برخی از مطالعات به پاسخ هایی متفاوت با یافته های مطالعه حاضر دست یافته اند. مثلا در مطالعه ای آنلاین در دانشگاه دیترویت، 86 درصد از پاسخ دهندگان که دستیاران پزشکی را شامل می شدند، گزارش کردند که "هرگز" دانشجوی دیگری را در حال تقلب در امتحان ندیده اند. در پاسخ به این سوال که در امتحانات دانشگاه تا چه اندازه تقلب رخ می دهد 47 درصد گزینه هرگز و 42 درصد گزینه "به ندرت" را انتخاب کردند. همه دستیاران بدون استثنا گزارش کرده بودند که شخص خودشان "هرگز" از پروژه ای که توسط دانشجوی دیگری انجام شده یا از موسسه ای خریداری شده استفاده نکرده اند.⁽¹³⁾ البته با توجه به تفاوت میان زمینه  طرح پرسش ها در در دو مطالعه و نیز با توجه به تفاوت رده تحصیلی شرکت کنندگان دو مطالعه، بایستی در استنتاج تفاوت میان دانشجویان دو دانشگاه، ملاحظه و حساسیت به خرج داد. مطالعه ای در اتیوپی شیوع تقلب میان دانشجویان را بر اساس گزارش خود دانشجویان، 8/19 درصد تخمین زد. بیش از هشتاد درصد دانشجویان اعلام کردند که چنانچه شاهد تقلبی در امتحان باشند آن را گزارش نخواهند کرد. همچنین تقلب در میان دانشجویانی که پیشتر به مدارس خصوصی (و نه مدارس دولتی) می رفتند، دانشجویانی که پیشتر در دبیرستان تقلب می کردند، مصرف کنندگان مواد مخدر، کسانی که به طور منظم در کلاس ها شرکت نمی کنند، و دانشجویانی که خارج از سلف سرویس دانشگاه ناهار می خورند، بیشتر تخمین زده شد.⁽¹⁴⁾ در مطالعه Korn و Davidovitch⁽¹⁵⁾ بیش از یک چهارم دانشجویان گزارش کرده اند که در انجام تکالیف مرتکب تقلب شده اند و 5/12 درصد از آنها نیز در آزمون ها تقلب کرده اند. ارتباطی قوی میان بی صداقتی دانشگاهی با عواملی همچون برخی ادراکات شخصی (از قبیل خود پنداره و بیماری های نقص توجه)، تجربه های دانشگاهی (معدل نمرات و متوسط ساعت مطالعه در روز)، و مشارکت در رفتارهای پرخطر و انحرافی (از قبیل جرایم رانندگی) مشاهده شد.⁽¹⁵⁾ مطالعه ای در لهستان نشان داد که اشتیاق اساتید به تدریس در کاهش تقلب دانشجویان تاثیر معنادار داشته است.⁽¹⁶⁾ بر اساس این مطالعه، شور و شوق اساتید در تدریس مطالب عاملی بین فردی است که نرخ تقلب در میان دانشجویان را کاهش می دهد.

راهکارهای پیشنهادی در مقاله Scanlon در دو سطح طبقه بندی شده که با راهکارهای پیشنهادهای دانشجویان مشابهت های قابل توجهی دارد.⁽⁸⁾ او ذیل پیشنهادات پیشگیری از وقوع سوءرفتار دانشگاهی سرفصل های زیر را بر شمرد: آموزش ضرورت کنش دانشجویان بر اساس صداقت، تاکید بر صداقت دانشگاهی به صورت تم طولی آموزشی، الگو قرار دادن اساتید، برنامه ریزی در جهت کاهش احتمال وقوع تقلب، نگارش و امضای جملاتی مبنی بر اینکه این پروژه یا پاسخ ها به طور کامل توسط خود دانشجو انجام شده است. روش هایی که برای کشف تقلب پیشنهاد شده عبارتند از تصحیح دستی دقیق ورقه ها جهت کشف تقلب، استفاده از نرم افزارهای کشف تقلب علمی، و استفاده از گزارش دانشجویان.

مطالعه حاضر از این نظر که در آزمون پایان ‎ترم واحد "اخلاق پزشکی" به انجام رسید شهود دانشجویان را در ارزیابی شان از این پدیده در آستانه فارغ التحصیلی به پرسش گرفت. طرح این پرسش ها در قالب آزمون پایان ترم اگرچه احتمالا موجب توجه بیشتری از جانب دانشجویان شده است اما می تواند به برخی پاسخ های غیردقیق منجر شده باشد که این نکته را می توان مهمترین محدودیت این مطالعه برشمرد.

نتیجه گیری

یافته های این مطالعه نشان داد بر اساس نظر دانشجویان دانشکده دندانپزشکی مشهد مساله سوءرفتار دانشگاهی یا تقلب علمی مساله ای نسبتاً شایع محسوب می شود که در علل مختلفی از جنس عوامل فردی و ساختاری ریشه دارد. مسوولین آموزشی و اساتید دانشگاه می توانند برای کاهش وقوع این پدیده و مواجهه موثرتر با آن راهکارهای متنوع و نوینی را به کار بگیرند که در این مسیر پیشنهادات دانشجویان راهگشا خواهد بود.

تشکر و قدردانی

از دانشجویان ورودی سال 1390 دانشکده دندانپزشکی مشهد بابت مشارکت همدلانه شان در اجرای این مطالعه سپاسگزارم.

پرسشنامه مطالعه

سلام.

اگر خاطرتان باشد سال گذشته در واحد دندانپزشکی اجتماعی عملی یک، طی چند جلسه روی یک پروژه مرور نقادانه مقالات کار کردیم. ما در گروه، اتفاق نظر داشتیم که این فرایند می تواند یک تجربه آموزشی مفید و البته ضروری برای شما باشد.سیر کار به این صورت بود که هرکس در جلسه ابتدایی یک موضوع پژوهشی انتخاب کرد تا درباره اش جستجو کند و بعد از نقد مقالاتِ به دست آمده، در یک فایل نهایی مرور نظام مند خود را گزارش کند. شما گزارش نهایی را به صورت فایل های Powerpoint یا Word برای من ایمیل کردید که مجموعه آنها را نگاه داشته ام.

آخر هر نیم ترم بایستی فایل ها را باز می کردم و به آنها نمره می دادم. بعضی پروژه ها قوی تر بود و بعضی ضعیف تر، برخی مفصل  تر و برخی کوتاه تر. ولی روی هم رفته پروژه ها با در نظر گرفتن فرصتی که برای این کار داشتید قابل قبول بود.

اما در این بین با مساله ای مواجه شده بودم که حالا که قصه تمام شده می خواهم درباره آن با شما مشورت کنم.

لابلای فایل های دانشجویان کلاس، هر از گاهی به دو یا چند فایل برمی خوردم که از جهات متعدد بسیار به هم شبیه بودند، نه فقط رنگ بندی، پس زمینه یا فونت اسلایدها، که نحوه چینش، نوع طبقه بندی، سرفصل ها و از آن مهم تر شیوه تحلیل نتایج. طوری که -زبانم لال- به نظر می رسید شاید برخی از آن جفت فایل ها یا مجموعه فایل ها کار یک نفر باشد.

ردیابی و کشف اینکه قصه واقعی این فایل ها چه بوده کار محال و گاه دشواری نبود اما در مورد این کار مردد بودم. از یک طرف نباید حق دانشجویانی که خودشان این پروژه را هراندازه قوی یا ضعیف به انجام رسانده بودند پایمال میشد. اما از سوی دیگر برای حل معماها به جلسات پرسش و پاسخ با تعدادی از دانشجوها نیاز داشتم، کاری که شاید دون شأن ما در فضای آکادمیک بود.

ضمن اینکه در تشخیص من به احتمال زیاد موارد مثبت کاذب و منفی کاذب هم راه داشت.

***

تحلیل اخلاقی شما از جنبه های مختلف این موقعیت چیست؟

1- آیا من اساساً اشتباه کرده بودم و اینطور نبوده که یک نفر به جای دو یا چند نفر کار کند؟

2- اگر دو یا چند نفر چنین کاری کرده بودند، حتما عللی آنها را به این کار سوق داده. این علل چه بوده و تا چه حد به آنها در انجام این کار حق می دهید؟

3- اگر یکی از بین شما کسانی که پروژه را به درستی خودش انجام داده بود، پیش من می آمد و کار آن اقلیت را لو می داد و از آنها شکایت می کرد، به او چقدر حق می دادید؟

4- به نظرتان درباره این قبیل تقلب ها (که نسبتا پیش پاافتاده به نظر می رسند) چقدر باید حساسیت به خرج داد؟ و چرا؟

5- شما اگر در موقعیت من بودید چگونه با این وضع معماگونه مواجه می شدید؟ چه رفتاری از جانب من را عادلانه تر/ منصفانه  تر می دانید؟

جدول 1 : پاسخ دانشجویان درباره علل وقوع پدیده در پاسخ به سوال دو

جدول 2 : پیشنهادهای عملی دانشجویان در پاسخ به سوال پنج