ارزیابی شاخص های رادیومورفومتریک تصاویر پانورامیک مندیبل جهت تعیین جنس و سن تقریبی افراد

مقدمه   

تعیین جنس و سن تقویمی در پزشکی از اهمیت زیادی برخوردار است. در علم پزشکی قانونی، تخمین سن افراد زنده یا مرده به دلایل مختلفی از جمله مسائل حقوقی مربوط به وضعیت مهاجرت یا پناهندگی، فرزندخواندگی، جرائم جنایی، اشتغال و تأیید سن حائز اهمیت می باشد.⁽¹⁾ استخوان های صورت در برابر آتش بسیار مقاوم هستند و معمولا تنها بقایای باقی مانده از اجساد پس از دفن و گذشت زمان طولانی می باشند. به همین دلیل، دندانپزشکی قانونی به عنوان ابزاری برای شناسایی بقایای اسکلتی و دندانی اهمیت پیدا کرده است.⁽²⁾

اولین مرحله در فرآیند شناسایی، تعیین جنسیت است که روش‌های بعدی برای تخمین سن و قد به آن بستگی دارد. جمجمه پس از لگن، از نظر دیمورفیسم جنسی در اسکلت، در رتبه دوم قرار دارد و دقت آن تا 92 درصد می رسد. با این حال، در مواردی که جمجمه دست نخورده، پیدا نشود، فک پایین می تواند نقش حیاتی در تخمین جنسیت داشته باشد، زیرا قوی ترین ، بزرگ ترین و دیمورفیک ترین استخوان جمجمه است. وجود یک لایه متراکم از استخوان فشرده در فک پایین، آن را بسیار بادوام می کند. دیمورفیسم جنسی در فک پایین در شکل و اندازه آن منعکس می شود. به طور کلی، مردان استخوان‌های بزرگ‌تر و قوی‌تری نسبت به زنان دارند.⁽³⁾ از نظر جنسی، کندیل و راموس فک پایین دیمورفیک ترین قسمت های فک پایین هستند؛ زیرا در طول رشد با بیشترین تغییرات مورفولوژیکی در اندازه و بازسازی همراه می باشند.⁽²⁾ علاوه بر این، می توان از اندازه‌گیری راموس و زاویه فک پایین استخوان خشک مندیبل بالغ برای تعیین جنسیت استفاده نمود.⁽⁴⁾

تغییرات مرتبط با سن در بزرگسالان تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله سن تقویمی فرد و عوامل خارجی مانند بیماری، تغذیه و استرس رخ می دهد. روش های مختلفی برای تعیین سن در بزرگسالان وجود دارد. برخی از آنها ویژگی های ماکروسکوپی، بافتی یا بیوشیمیایی دندان ها و برخی دیگر ویژگی های ماکروسکوپی استخوان ها را بررسی می کنند. با این حال، حساسیت این روش ها در تشخیص تغییرات مرتبط با سن متفاوت است و به همین دلیل برآورد سن تقویمی افراد در حدود 5/1 تا 12 سال گزارش شده است.⁽⁵⁾

رادیوگرافی به عنوان یک ابزار حیاتی و غیر تهاجمی در دندانپزشکی قانونی برای کشف جزئیاتی که در معاینات فیزیکی قابل مشاهده نیستند، مورد استفاده می گیرد.⁽¹⁾ این ابزار هم در افراد زنده و هم در افراد مرده قابل استفاده است. رادیوگرافی پانورامیک به عنوان یک ابزار ارزشمند در پزشکی قانونی شناخته می شود و دقت رادیوگرافی پانورامیک دیجیتال در ارائه اندازه گیری های آناتومیکی به اثبات رسیده است.⁽⁶⁾ این نوع رادیوگرافی معمولا برای به دست آوردن یک نمای کلی جامع از کمپلکس فک و صورت استفاده می شود و جزئیات قابل شناسایی از تمام دندان ها، ساختار استخوان، سینوس ها و غیره را ارائه می دهد.⁽⁷⁾ در تعیین هویت، مقایسه رادیوگرافی های قبل از مرگ و پس از آن، یکی از ویژگی های کلیدی برای شناسایی بقایای افراد است.⁽⁸⁾ مزایای اصلی تصاویر پانورامیک، پوشش وسیع، دوز کم تشعشع بیمار ، زمان کوتاه مورد نیاز و عدم تداخل تصاویر روی هم می باشد. همچنین کنتراست، افزایش روشنایی و بزرگ‌نمایی تصاویر، روشی دقیق و قابل تکرار برای اندازه‌گیری نقاط انتخابی ارائه می‌دهد.⁽²⁾ مورفومتری مندیبل به عنوان روشی کارآمد

در دندانپزشکی قانونی برای تخمین سن، جنسیت و شناسایی هویت افراد از طریق بررسی رادیوگرافی های دندانی به کار گرفته می شود.⁽⁵⁾ با توجه به تنوع در ویژگی های اسکلتی بین جمعیت های مختلف، تدوین استانداردهای مورفومتریک مختص به هر جمعیت امری ضروری است.⁽⁹⁾ بنابراین ضروری است که مطالعه‌ای با گروه هدفی از جمعیت خاص آن منطقه با خصوصیات اسکلتی موجود انجام شود.⁽¹⁰⁾

هدف از این مطالعه، بررسی و ارزیابی تفاوت‌های موجود در اندازه‌گیری های خطی و زاویه ای مندیبل در رادیوگرافی های پانورامیک جمعیت ایرانی و مقایسه آنها با سن و جنس افراد می‌باشد. نتایج این مطالعه می تواند در راستای تدوین استانداردهای مورفومتریک مندیبل برای استفاده در دندانپزشکی قانونی ایران به کار گرفته  شود.

مواد و روش ها

این مطالعه توصیفی –مقطعی، پس از دریافت کد اخلاق از کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد به شماره‌ی IR.SSU.REC.1397.161، بر روی180تصویر پانورامیک موجود در آرشیو بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی شهید صدوقی یزد طی سه سال که با اهداف تشخیصی و درمانی گرفته شده بودند، انجام شد. تصاویر موجود در بخش رادیولوژی با پارامترهای اکسپوژر شامل KVp 70-80 و mA 8 و S 18 توسط دستگاه Planmeca ساخت کشور فنلاند، تهیه شده بودند. انتخاب نمونه‌ها به روش آسان و متوالی از جدیدترین فایل تا رسیدن به حجم نمونه مورد نظر انجام گرفت.

تصاویر پانورامیک افراد بادندان و یا با بی دندان نسبی در بازه سنی 18 تا 70 سال مورد بررسی قرار گرفت. معیارهای ورود به این مطالعه؛ مشاهده واضح تمام پارامتر‌های مورد نظر روی رادیوگرافی پانورامیک (کندیل، کرونوئید، راموس، گونیون و آنتی گونیال ناچ) بود. بیماران با ضایعه پاتولوژیک، شکستگی یا دفورمیتی اسکلتال یا سابقه جراحی فک، سابقه‌ی تروما، دیسپلازی و یا جراحی ارتوگناتیک و یا هرگونه دفرمیتی اسکلتال وارد مطالعه نشدند.

در هر تصویر پانورامیک، اندازه گیری شاخص ها به صورت دوطرفه انجام شد و میانگین مقادیر، به عنوان نتیجه نهایی برای هر فرد درنظر گرفته شد. لذا برای هر شاخص، 360 مورد اندازه گیری انجام شد و میانگین‌گیری به منظور کاهش خطاهای ناشی از بزرگنمایی متفاوت نواحی مختلف آناتومیک در رادیوگرافی های پانورامیک، انجام گردید. اندازه گیری‌ها بصورت دیجیتالی انجام شد، که در شکل1 نشان داده شده است.

شکل1: نقاط و خطوط مورد استفاده در مطالعه⁽¹¹⁾

شکل2: زاویه گونیال و خط افقی⁽¹¹⁾

شکل3: (A تصویر پانورامیک و B) شکل شماتیک Antegonial notch

• (D1) Upper ramus breadth=URB: فاصله افقی بین قدامی ترین و خلفی ترین نقطه راموس که از سیگموئید ناچ عبور می کند و موازی پلن افقی ترسیم می شود.

• (D2) Lower ramus breadth=LRB: فاصله افقی بین قدامی ترین و خلفی ترین نقطه راموس در تراز (همسطح) پلن اکلوزال که موازی با D1 می باشد.

مطابق شکل۱به منظور استانداردسازی، یک خط افقی  از رأس زاویه گونیال ترسیم شد و جهت اندازه گیریهای زیر مورد استفاده قرار گرفت:

• (A-B) Condylar ramus height=CRH: فاصله بین کندیلیون ( A) تا محل تقاطع خط افقی با بوردر تحتانی راموس (B)
• (A-D) Projective ramus height=PRH: فاصله عمودی بین کندیلیون و خط افقی
• (C-B) Coronoid ramus height=CRH: فاصله کورونیون (C) تا محل تقاطع خط افقی با بوردر تحتانی راموس(B)
• Gonial angle=GA: زاویه بین محل تقاطع خط مماس بر بوردر تحتانی مندیبل و بوردر خلفی راموس (شکل 2)
• Antegonial notch=AN: عمق فرورفتگی یا تقعر موجود در محل اتصال بین راموس و تنه استخوان مندیبل، نزدیک لبه قدامی اتصال عضله ماستر (شکل 3).

بررسی تصاویر، توسط دستیار تخصصی رادیوگرافی دهان فک و صورت (مجری طرح) انجام شد و تلاش شد که به منظور کاهش درصد خطا، تا حد ممکن، شاخصها استاندارد سازی شوند، بنابراین نقاط و پلن های مرجع جدیدی برای اندازه گیریهای خطی راموس معرفی شدند. برای عرض راموس (Ramus breadth) پلن افقی (Transverse plane) بعنوان پلن مرجع در نظر گرفته شد و دو اندازه گیری شامل عرض های فوقانی و تحتانی راموس (The upper and lower ramus breadth) صورت گرفت و سپس میانگین مقدار هر کدام از عرض ها در دو سمت محاسبه شد و بعنوان عرض ( فوقانی و تحتانی) راموس منظور گردید.

با توجه به پارامترهای ارتفاع راموس (Ramus height)، یک خط افقی از رأس زاویه گونیال و موازی با افق رسم شد و محل برخورد این خط افقی با بوردر تحتانی راموس بعنوان نقطه مرجع در اندازه گیریهای ارتفاع کندیلی و کورونوئیدی راموس (Condylar and Coronoid ramus height) استفاده شد و فاصله عمودی بین کندیلیون تا این خط در اندازه گیری Projective ramus height استفاده شد.

تمامی اندازه گیری ها زیر نظر متخصص رادیولوژی دهان، فک و صورت انجام شد و نتایج بدست آمده جهت تعیین ارتباط میان شاخصها و سن و جنس بیماران وارد نرم افزار SPSS 17 شد. جهت محاسبات آماری از آزمون‌های
 T-test و ANOVA و جهت برآورد سن و جنس از آنالیز رگرسیون خطی و لجستیک رگرسیون دوتایی استفاده شد. سطح معنی‌داری در تمامی آزمون‌ها، 05/0 در نظر گرفته شد.

یافته ها   

در این مطالعه، از 180 رادیوگرافی پانورامیک مورد بررسی، 90 عدد (50درصد) متعلق به مردان و 90 عدد (50درصد) متعلق به زنان با میانگین سنی 9/15±29/39 سال بود.

در جدول 1، ضرائب همبستگی بین سمت چپ و راست مندیبل در شاخصهای مورد بررسی آورده شده است که در تمام موارد با 001/0>P-value همبستگی مثبت و معنی داری را نشان داد، لذا باتوجه به این موضوع، از میانگین شاخص سمت چپ و راست بعنوان عدد شاخص مورد نظر استفاده شد.

جدول 1: ضرائب همبستگی سمت چپ و راست شاخصهای مورد بررسی

تفاوت آماری معنی داری بین میانگین شاخص های رادیومورفومتریک تصاویر پانورامیک استخوان مندیبل در سه گروه سنی مورد بررسی وجود داشت(05/0>P-value)، بطوری که مشاهده شد با افزایش سن میانگین تمامی شاخص ها  افزایش می یافت (جدول 2).

جدول 2: میانگین شاخص های رادیومورفومتریک در نمونه های مورد بررسی به تفکیک گروههای سنی

         ⃰ANOVA

با توجه به 067/0P-value= در شاخص URB در مردان، این شاخص در مردان با سن همبستگی نداشت. درنتیجه نمی تواند جهت ارزیابی سن در مردان مورد استفاده قرار گیرد. شاخصهای GA و AN در زنان، به ترتیب با P-value برابر با 151/0 و 773/0 همبستگی با سن نداشتند و لذا
نمی توانند جهت ارزیابی سن در زنان مورد استفاده قرار گیرند. در این مطالعه، ضریب همبستگی پیرسون بین سن و Antegonial notch، دارای علامت منفی است. علامت منفی در شاخص AN در مردان به معنای این است که با افزایش سن، میزان این شاخص کاهش می یابد و این ارتباط، از نظر آماری، معنی دار است (000۱/0P-value<). در مورد زنان نیز، علامت منفی در شاخص AN به معنای آن است که با افزایش سن، میزان این شاخص کاهش می یابد ولی این ارتباط، از نظر آماری، معنی دار نمی باشد
(773/0=P-value). در مورد سایر شاخصها، با توجه به  05/0P-value˂ و ضریب همبستگی پیرسون مثبت، همبستگی مستقیم و معنی دار بین شاخصها با سن وجود داشت(جدول3 ).

جدول 3: ضرائب همبستگی پیرسون (r) بین شاخصهای رادیومورفومتریک مندیبل با سن

مدل رگرسیون برآورد سن با استفاده از همه شاخصهای مورفولوژیک فک به روش Stepwise محاسبه شد. شاخص PRH در مدل با 672/0= P-Value معنی دار نبود، لذا از مدل، حذف و بدون این شاخص، مدل برآورد شد و نتیجه مدل به شرح زیر بود:

سن = 1/87 +) 97/2 × LRB( +) 373/0 × CRH( -) 85/4 × AN(+) 478/0 × GA( +) 339/0 × ConRH( -
 (24/2 × URB(

یکی از معیارهای بررسی مناسب بودن مدل رگرسیون خطی، معیار ²R (ضریب تعیین) می‌باشد و هر چه مقدار آن به عدد یک نزدیک‌تر باشد، نشان‌دهنده مناسب‌تر بودن مدل است. از نظر آماری، ²R به میزان 1/0 تا 12/0 قابل قبول است و مقادیر بالاتر، دارای ارزش بیشتری خواهند بود. ²R برای این مدل، برابر بود با 411/0 ، یعنی 41درصد از تغییرات سن، توسط متغیرهای مستقل مدل تعیین می شد که نشانگر این است که این مدل، یک مدل مناسب جهت برآورد سن می باشد. درضمن، باتوجه به اینکه P-Value این مدل، تقریباً صفر بود، به این معنی است که این مدل، جهت برآورد سن، قابل استفاده است.

ضریب  ثابت  با 0001 /0=P-value و  شاخص LRB  با 002/0=P-Value  و شاخص CRH با 001/0=P- value و شاخص AN با 0001/0= P- value و شاخص GA با 007/0= P- value و شاخص ConRH با 005/0= P- value و شاخص URB با  025/0= P- value در همه موارد،
معنی دار بودند، یعنی وجود آنها در مدل، کمک کننده بود.

با استفاده از ضرایب استاندارد شده Beta، مشخص
می شود که شاخص LRB بالاترین اثر را در مدل داشت و پس از آن به ترتیب از راست به چپ، شاخصهای URB،AN،CRH،ConRH و GA قرار داشتند.

در مردان، شاخصهای AN, PRH ,GA ,ConRH و در زنان، شاخصهای CRH ,LRB دارای بیشترین توان در برآورد سن بودند و بدین ترتیب، فرمول محاسبه سن به تفکیک جنسیت به شرح زیر است:

توضیح: ضریب ثابت در مردان برابر بود با 5/82- و در زنان برابر بود با 24/41-

سن مردان = 5/82- -) 07/6 × AN( +)  41/0 × PRH( +)  29/5 × GA( +)  404/0 × ConRH(

سن زنان = 24/41- +)  93/0 × CRH( +)  578/0 × LRB(

سایر شاخصها به دلیل 05/0P-value˃ در مدل وارد نشده اند.

برای تشخیص جنسیت با استفاده از شاخصهای رادیومورفومتریک مندیبل، از مدل رگرسیون لجستیک دوتایی (Binary Logistic Regression) استفاده شد. در جدول4، شاخصهای رادیومورفومتریک مندیبل که در این مطالعه جهت تعیین جنس استفاده شدند، آورده شده است.

جدول 4: شاخصهای رادیومورفومتریک مندیبل جهت تعیین جنس

سایر شاخصهای رادیومورفومتریک مندیبل به دلیل
 05/0P-value˃ در مدل وارد نشده اند.

 مدل لجیستیک دوتایی جهت تعیین جنس بصورت زیر
می باشد:

جنسیت = 9/17 - ) 06/0 × ConRH( - ) 099/0 × PRH( - ) 086/0 × CRH( - 979/0) × AN(

در این معادله، ضریب ثابت با 000/0P-value=، شاخص ConRH با 036/0P-value=، شاخص PRH با
 000/0P-value=، شاخص CRH با 003/0P-value= و شاخص AN با 000/0P-value= معنی دار بودند.

حاصل این مدل، عددی بین صفر و یک بدست می آید. Cutoff Point این مدل برابر بود با 5/0 ، که به این معنی است که اگر حاصل معادله، برابر با 5/0 باشد امکان تعیین جنسیت وجود ندارد. هرچه عدد بدست آمده از 5/0 کمتر

باشد احتمال مرد بودن بیشتر است و هرچه عدد از 5/0 بزرگتر باشد (عددی بین 5/0 تا 1) احتمال زن بودن بیشتر می باشد.

بر اساس معادله پیشگوئی (Prediction equation)، 5/77 درصد از مردان و 7/86درصد از زنان از نظر جنس، بطور صحیح طبقه بندی می شدند و دقت کلی 1/82درصد بود.

بحث

از بین استخوان های فک، کندیل و به ویژه راموس مندیبل، بیشترین شاخص مورد استفاده در تمایز بین دو جنس هستند. همچنین کندیل و راموس مندیبل، مکانهای مرتبط با بیشترین تغییرات مورفولوژیک در اندازه و ریمادلینگ در طول رشد می باشند.⁽¹²⁾ از این رو در مطالعه حاضر، راموس مندیبل جهت تخمین سن و جنس انتخاب شد.

نتایج نشان داد تفاوت آماری معنی داری بین سمت چپ و راست مندیبل در اندازه گیریهای خطی و زاویه ای وجود نداشت، که با نتایج مطالعات پیشین^(12-14) همخوانی دارد. در نتیجه، میانگین مقادیر اندازه گیری شده در دوسمت، جهت تجزیه و تحلیل های آماری مورد استفاده قرار گرفت.

Abu-Taleb  و همکاران⁽¹¹⁾ در مطالعه خود، تعداد 191 عدد تصویر پانورامیک (105مرد و 86 زن) با محدوده سنی 6 تا 70 سال را بررسی کردند. شاخصهای مورد بررسی آنها   URB ، LRB، CRH، ، ConRH ، PRH و GA  بودند. نتایج نشان داد که متوسط اندازه ها برای راموس در مردان بیشتر از زنان و برای زاویه گونیال، در زنان بیشتر از مردان بود و بهترین شاخص جهت پیشگویی سن و جنس، به ترتیب شاخص های ConRH و CRH بودند. آنها نتیجه گرفتند که راموس، شاخص مناسبی جهت پیشگویی سن و جنس و زاویه گونیال شاخص مناسبی جهت پیشگویی جنس می باشد. نتایج مطالعه حاضر نشان داد که مردان مقادیر میانگین بالاتری نسبت به زنان در تمام شاخصهای راموس داشتند و شاخص ConRH در تخمین سن، یک فاکتور شاخص و معنی دار بود. این نتایج با نتایج مطالعه Abu-Taleb  و همکاران⁽¹¹⁾ همسو می باشد. علت همسو بودن می تواند مربوط به  عواملی مانند روش کار، تعداد کل نمونه ها، میانگین سنی و نوع رادیوگرافی باشد. در مطالعه حاضر، اندازه زاویه گونیال در مردان بیشتر از زنان بدست آمد که تفاوت با مطالعه Abu-Taleb  و همکاران⁽¹¹⁾ می تواند به علت تفاوتهای نژادی و نیز تعداد مردان و زنان مورد بررسی باشد. Saini و همکاران⁽¹⁵⁾ در مطالعه خود بر روی مندیبل 92 مرد و 24 زن سرخپوست با میانگین سنی 4/37 سال، نتیجه گرفتند که تمام شاخصهای اندازه گیری راموس در مردان بیشتر از زنان بود. همچنین، نتایج مطالعه Vodanovic و همکاران⁽¹⁶⁾ که در جمعیت کروات و بر روی مندیبل 263 نفر مرد و زن بالغ و نابالغ انجام شد، نشان داد که ابعاد راموس مندیبل بطور مشخصی در مردان بیشتر از زنان بود که با مطالعه حاضر، همسو می باشد. بطور مشابه، Indira و همکاران⁽¹⁷⁾ در مطالعه بر روی 50 مرد و 50 زن با محدوده سنی 50-20 سال در بانگلور-هند، با استفاده از رادیوگرافی پانورامیک، دریافتند که ابعاد خطی راموس در مردان بیشتر از زنان بود. همچنین نتایج مطالعه Al-Shamout و همکاران⁽¹³⁾ بر روی رادیوگرافی های پانورامیک افراد با دندان اردنی شامل 103 مرد و 106 زن با محدوده سنی 11 تا 69 سال و میانگین سنی 51/33 سال، نشان داد که مقدار ارتفاع راموس در مردان در مقایسه با زنان بیشتر است. این نتایج با نتایج مطالعه حاضر، همخوانی دارد و علت آن
می تواند تشابه روش انجام مطالعه و نوع رادیوگرافی باشد.

Rai و همکاران⁽¹⁸⁾ در مطالعه خود که بر روی مندیبل خشک جمعیت هندی با دندان شامل 88 مرد و 29 زن انجام شد، دریافتند که ارتفاع راموس مندیبل در مردان تفاوت معنی داری نسبت به زنان نشان داد، اما از نظر عرض راموس (breadth of the ramus) تفاوت معنی داری بین دو جنس وجود نداشت. دلیل تفاوت نتایج مطالعه حاضر با مطالعه Rai می تواند، تفاوت در روش مطالعه باشد. عموماً اندازه کلی و ضخامت اسکلت در مردان بیشتر از زنان است، اما این امر یک موضوع قطعی نیست زیرا اندازه و ضخامت استخوان علاوه بر جنس، به عوامل بیشتری نظیر تغذیه بهتر و فعالیت فیزیکی سنگین وابسته است.⁽¹⁹⁾ مردان بطور متوسط، نیروی جویدن قوی تری نسبت به زنان دارند⁽¹³⁾، که این امر بر روی اندازه استخوان تأثیرگذار است.

در مورد زاویه گونیال در مطالعات مختلف، نتایج متغیر است. در مطالعه Kharoshah و همکاران⁽²⁰⁾ که بر روی جمعیت مصری شامل 250 مرد و 250 زن با محدوده سنی 6 تا 60 سال و با استفاده از اندازه گیریهای استئومتریک مندیبل در تصاویر حاصل از Spiral CT با بازسازی سه بعدی انجام شد، نتایج نشان داد که شاخصهای Bicondylar breadth، Gonial angle و Minimum ramus breadth بین دو جنس، تفاوت آماری معنی داری دارد، لذا می توان از این شاخصها جهت تمایز بین دو جنس استفاده کرد. نتایج مطالعه Abu-Taleb و همکاران⁽¹¹⁾ نشان داد که متوسط اندازه زاویه گونیال در مردان کمتر از زنان است. این محققین نتایج را این گونه توجیه نمودند که مندیبل در زنان، چرخش رو به پایین و عقب (Downward and backward rotation) و در مردان، چرخش رو به جلو دارد.

در مطالعات متعددی گزارش شده است که تفاوت زاویه گونیال بین دو جنس از نظر آماری معنی دار نمی باشد. ^{(13, 14, 21)} در مطالعه حاضر نیز متوسط زاویه گونیال در مردان (^◦86/123) بیشتر از زنان (^◦42/123) بود، اما این تفاوت از نظر آماری، معنی دار نبود. در جوامع مختلف انسانی، اندازه زاویه مندیبل (mandibular angle) متفاوت است بطوری که متوسط اندازه های مندیبل در جمعیت هندی، چینی و پِرویی (^◦119)، انسانهای غارنشین (^◦110)، جمعیت اروپایی (^◦128)، در جمعیت های زردپوست و آفریقایی سیاه پوست (^◦120) و در جمعیت اردنی (^◦124) گزارش شده است.⁽¹³⁾

در مطالعه حاضر، میانگین اندازه زاویه مندیبل برای کل جمعیت مورد مطالعه ^◦6/123 بدست آمد که با عدد مربوطه در مطالعه Abu-Taleb و همکاران⁽¹¹⁾، تقریباً مساوی می باشد. هرچه تفاوت در اندازه های زاویه مندیبل بین گروههای جمعیتی مختلف کوچکتر باشد، نشانه درجاتی از هموژنیتی (همگونی) بین این گروهها می باشد، اما وقتی این تفاوت نسبتاً زیاد باشد، شاخصهای نژادی و جمعیتی می تواند درنظر گرفته شود.

از نظر تخمین سن، در مطالعه حاضر، میانگین عرضهای فوقانی (URB) و تحتانی (LRB) راموس و نیز CRH  با افزایش سن افزایش می یافت. ارتفاع کندیلی راموس (ConRH) و ارتفاع راموس (PRH) نیز با افزایش سن افزایش نشان داد.

Oksayan و همکاران⁽²²⁾ در مطالعه خود که بر روی افراد کاملاً بی دندان (تعداد 24 نفر و میانگین سنی 7/69 سال) و افراد مسن با دندان (تعداد 24 نفر و میانگین سنی 2/62 سال) و افراد جوان با دندان (تعداد 24 نفر و میانگین سنی 8/18 سال) انجام شد، نتیجه گرفتند که ارتفاع راموس با افزایش سن افزایش می یابد، اما با شرایط بی دندان شدن کاهش پیدا می کند. نتایج مطالعه Al-Shamout و همکاران⁽¹³⁾ نشان داد که ارتفاع راموس در دهه های دوم و سوم افزایش یافته و پس از آن با افزایش سن کاهش پیدا می کند. نتایج مطالعه Leversha و همکاران⁽²³⁾ در بررسی 220 کلیشه رادیوگرافی پانورامیک مربوط به افراد 69-19 ساله نیز نشان داد که زاویه گونیال با افزایش سن افزایش می یابد، در حالی که عرض بایگونیال و ارتفاع راموس با افزایش سن کاهش می یابد؛ در حالیکه Raustia و Salonen ⁽²⁴⁾ در مطالعه خود که بر روی افراد کاملاً بی دندان شامل 12 مرد و 18 زن با محدوده سنی 42 تا 74 سال و متوسط سنی 61 سال انجام شد، مشاهده کردند که بین سن و ارتفاع راموس ارتباطی وجود ندارد.

در مورد ارتباط بین سن و عرض راموس، نتایج مطالعه حاضر موافق با مطالعه Abu-Taleb ⁽¹¹⁾ و بر خلاف نتایج مطالعه Ghaffari و همکاران⁽²⁵⁾ است. آنها در مطالعه خود از تصاویر CT Scan بدست آمده از 124 نفر شامل 70 مرد و 54 زن 50-21 ساله استفاده کردند و گزارش نمودند که در هر دو جنس، میانگین عرض راموس (Ramus breadth) با افزایش سن، کاهش می یابد. علت تفاوت نتایج می تواند تعداد نمونه و محدوده سنی وسیعتر در مطالعه حاضر ونیز عدم توجه به وضعیت دندانی در مطالعه Ghaffari و همکاران⁽²⁵⁾ باشد.

نتایج مطالعه حاضر نشان داد، میانگین اندازه زاویه گونیال با افزایش سن، افزایش و میانگین اندازه Antegonial notch با افزایش سن، کاهش می یابد که با نتایج مطالعات Al-Shamout و همکاران⁽¹³⁾، Ghaffari و همکاران⁽²⁵⁾ و Shah و همکاران⁽²⁶⁾ هم خوانی دارد.

در مطالعه Chole و همکاران⁽²⁷⁾ بر روی رادیوگرافی های پانورامیک 854 فرد با دندان و 206 فرد بی دندان66-15 سال مشاهده شد؛ در مردان، زاویه گونیال تا سن 55 سال، کاهش یافته و با افزایش بیشتر سن، افزایش می یابد. در زنان، اندازه زاویه گونیال تا سن 55 سال کاهش، در محدوده سنی 55 تا 65 سال افزایش و مجدداً در بالای 65 سال، کاهش داشت. البته در مطالعه آنها، ارتباط بین سن و اندازه زاویه گونیال از نظر آماری معنی دار نبود که نشان داد زاویه گونیال تحت تأثیر سن یا وضعیت دندانی افراد نیست. در مطالعه Abu-Taleb و همکاران⁽¹¹⁾ نیز ارتباطی بین مقدار زاویه گونیال و سن مشاهده نشد. همچنین Oksayan و همکاران⁽²²⁾ در مطالعه خود، در مقایسه افراد جوان با دندان و افراد مسن با دندان و کاملاً بی دندان، تفاوتی در مقادیر زاویه گونیال مشاهده نکردند. از سوی دیگر، Pecora و همکاران⁽²⁸⁾ در مطالعه خود که بر روی تصاویر لترال سفالومتری 39 نفر شامل 19 زن و 20 مرد انجام شد، نتیجه گرفتند که اندازه زاویه گونیال با افزایش سن کاهش می یابد.

نتایج متفاوت در مورد رابطه بین اندازه زاویه گونیال و سن که در مطالعات مختلف دیده می شود می تواند با محدوده های سنی متفاوت و وضعیت دندانی افراد شرکت کننده در مطالعات مختلف مرتبط باشد.

نتیجه‎گیری

نتایج این مطالعه نشان داد می توان برای تشخیص جنسیت و تخمین سن در جمعیت ایرانی، از شاخص های مورفومتریک استخوان راموس فک پایین بر روی رادیوگرافی پانورامیک استفاده نمود.

 تشکر و قدردانی 

این مقاله منتج از پایان نامه تخصصی به شماره 171، مصوب در شواری پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد می باشد. نویسندگان خود را ملزم می دانند از معاونت پژوهشی دانشکده دندانپزشکی یزد که حمایت مالی این طرح را بر عهده داشته است، تشکر و قدردانی نمایند.

تضاد و منافع

نویسندگان هیچ گونه تعارض منافعی ندارند.