Document Type : original article
Authors
1 PhD, Associate Professor of Health and Management, Health Science Research Center, School of Health, Mashhad University of Medical Science, Mashhad, Iran.
2 MSc, Student of Health Education, School of Health, Mashhad University of Medical Science, Mashhad, Iran.
Abstract
Keywords
مقدمه
بهداشت دهان و دندان یکی از مهمترین جنبههای شیوه زندگی سالم محسوب میشود و بهبود آن نیازمند کاربرد روشهای مناسب آموزشی در جهت ارتقای سطح آگاهی، نگرش و عملکرد افراد جامعه در رابطه با آن است.(1) شیوع پوسیدگی دندان در دانشآموزان 12 ساله در ایران بیشتر از استانداردهای جهانی سازمان بهداشت جهانی در سال 2010 بوده است.(2) سازمان جهانی بهداشت (WHO) در سال 2004 میلادی، میانگین شاخص DMFT[1] در کودکان 12 ساله ایرانی را 9/1 اعلام کرد که این شاخص در دختران (0/2) و در پسران (7/1) بوده است، فلوئوروزیس خفیف یا مشکوک در 6/6 درصد از این کودکان و فلوئوروزیس شدید در 7/1 درصد موارد گزارش شده است.(3) روشهایی چون استفاده از مسواک و نخدندان، سادهترین و موثرترین راه برای کاهش بروز پلاک و پوسیدگی دندانها میباشد.(4) توانمندسازی افراد در استفاده صحیح از مسواک و نخدندان و کاهش موانع و مشکلات جسمی و روانی، بهترین استراتژی برای تشویق افراد به رعایت بهداشت دهان و دندان میباشد.(4) مطالعات اخیر در امریکا نشان داده است که آموزش رفتارهای پیشگیرانه مثل استفاده از مسواک و نخدندان و معاینات منظم دندانپزشکی در چند دهه اخیر در جامعه امریکا موجب افزایش درصد افرادی شده است که توانستهاند دندانهای طبیعی خود را در سنین بالاتر حفظ نمایند.(5) با این حال استفاده از مسواک و نخدندان در آمریکا هنوز در حد پایین قرار دارد.(6) در مدیترانه شرقی نیز تنها 60-30 درصد نوجوانان گزارش کردهاند که دو بار در روز مسواک میزنند.(3) در ایران آمار دیگری وجود دارد؛ به طوری که تنها 44 درصد از نوجوانان 12 ساله گزارش کردهاند که حداقل یک بار در روز مسواک میزنند.(3) بهبود موثر در رفتارهای مرتبط با سلامت دهان و دندان در افراد، نیازمند درک اساسی است که در تصمیمگیری افراد جهت استفاده از مسواک نقش حیاتی را ایفا میکند. این نیاز تنها با استفاده از یک نظریه جهت شناسایی عوامل میانجی در رفتارهای مرتبط با سلامت دهان و دندان برآورده میشود.(6) محققان آموزش بهداشت به منظور تغییر رفتار، مدلهای مختلفی را با کاربرد الگوهای گوناگون روان شناختی و اجتماعی مهیا کردهاند.(7) کارآزماییهای مختلف در حوزه موضوعات گوناگون بهداشتی نشان داده اند که اغلب مداخلاتی که از مدلهای تغییر رفتار استفاده کردهاند، در نیل به اهداف خود موفقتر بودهاند و کارآیی مدلهای مذکور در تغییر رفتار به اثبات رسیده است.(8) تئوری رفتار برنامهریزی شده[2] یک الگوی تصمیمگیری شناختی اجتماعی است که چهارچوب مفیدی را برای پیشبینی و توضیح رفتارهای بهداشتی فراهم میکند.(9) این تئوری در سال 1885 مطرح و در سال 1991 توسط Fishbin و Ajzen توسعه داده شد. این مدل وقوع یک رفتار ویژه را پیشبینی میکند؛ مشروط بر این که فرد قصد انجام آن را داشته باشد. طبق این مدل، قصد انجام یک رفتار توسط سه عامل نگرش نسبت به رفتار، هنجارهای انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده، پیشبینی میشود (دیاگرام 1). رفتار، روشی است که فرد عمل میکند، همچنین سلوک، شیوه برخورد و واکنش نشان دادن تحت شرایط مختلف را شامل می شود. قصدرفتاری، تصمیم فرد برای اتخاذ یک رفتار میباشد. نگرش نسبت به رفتار، میزان مطلوبیت یا عدم مطلوبیت یک رفتار از نظر یک فرد می باشد که دو عامل موجب شکلگیری آن میشود: باورهای فردی و ارزیابی رفتار. هنجارهای انتزاعی اشخاص تحت تاثیر افراد مختلفی در جامعه قرار میگیرند مانند والدین، معلم، پزشک، رهبران دینی که دو عامل موجب شکلگیری آن میشود؛ باورهای هنجاری و انگیزه برای پیروی. کنترل رفتار درک شده، درجهای از احساس فرد در مورد اینکه انجام یا عدم انجام یک رفتار تا چه حد تحت کنترل ارادی وی میباشد را نشان میدهد که دو عامل اعتقادات کنترلی و توانمندی درک شده موجب شکلگیری آن میشود.(10) از منظر تئوری رفتار برنامهریزی شده، میتوان با اندازهگیری قصدرفتاری به پیشبینی بهینه رفتار دست یافت.(11)
دیاگرام 1 : مدل رفتار برنامهریزی شده
قصدرفتاری یکی از اساسیترین سازههای تئوری رفتار برنامهریزی شده میباشد که از طریق آن میتوان فهمید افراد چقدر میل دارند کاری را انجام دهند و چقدر تلاش میکنند تا برای اجرای رفتار خاصی برنامهریزی کنند.(12) تئوری رفتار برنامهریزی شده در مطالعاتی چون، پیشبینی رفتار استفاده از مسواک و نخدندان(13)، ایمنی محیط کار(9)، استفاده از کلاه ایمنی(14)، انتخاب روش زایمان(10)، فعالیت بدنی دانشجویان(15) و بهبود جوایمنی(9) مورد استفاده قرار گرفته است و کارایی موثر آن به اثبات رسیده است. یکی از راهبردهای اساسی جهت تحول در نظام آموزشی و ارتقاء سطح سلامت دهان جامعه، طراحی و اجرای برنامههای آموزشی هدفمند و پیشگیرانه در جامعه (به خصوص دانشآموزان به عنوان یکی از گروههای هدف) با رویکرد آموزش بهداشت و دندانپزشکی پیشگیری با استفاده از مدلهای موثر آموزشی میباشد. از آنجا که دندانپزشکان یکی از اعضای اصلی تیم سلامت دهان و دندان در جامعه میباشد، میتوانند سهم بسزایی را در این مهم داشته باشند.. هدف از این پژوهش تعیین تاثیر آموزش مبتنی بر تئوری رفتار برنامهریزی شده در افزایش آگاهی و بهبود رفتارهای بهداشتی دانشآموزان پایه پنجم ابتدایی شهرستان خواف در پیشگیری از پوسیدگی دندانهای دائمی بود.
مواد و روشها
این مطالعه؛ مداخلهای و از نوع مطالعات نیمه تجربی بود که بر روی 61 دانشآموز پایه پنجم ابتدایی شهرستان خواف در سال تحصیلی 93-1392 انجام شد. جهت انجام نمونهگیری ابتدا بر اساس مطالعه راهنما (10)؛ از میان 39 دبستان منطقه شهری شهرستان خواف؛ به روش نمونهگیری تصادفی خوشهای، دو مدرسه دخترانه برگزیده شدند و نمونهها که شامل 61 دانشآموز پایه پنجم ابتدایی بودند، به صورت تصادفی ساده در دو گروه آزمون و کنترل قرار گرفتند. یک نفر از گروه کنترل از مطالعه حذف گردید.
دادهها از طریق پرسشنامه گردآوری شد. جهت تعیین روایی ابزار از روش روایی صوری و محتوایی استفاده گردید، بدین صورت که پرسشنامهای با استفاده از منابع و کتب معتبر و مقالات مرتبط علمی تهیه و با تایید متخصصین و اساتید راهنما اصلاحات لازم صورت گرفت و پایایی پرسشنامه با استفاده از روشهای بازآزمایی (آزمون و بازآزمون به فاصله ده روز از یکدیگر با مطالعه مقدماتی روی 25 نفر) و سنجش میزان همبستگی درونی متغیرها (محاسبه ضریب آلفا کرونباخ) مورد بررسی و تایید قرار گرفت (83/0=α).
پرسشنامه شامل هفت قسمت بود. قسمت اول مربوط به اطلاعات دموگرافیک اعم از سن، جنس، بعدخانوار، وزن و قد، تعداد دندانهای پوسیده، ترمیمی و افتاده، تحصیلات و شغل والدین بود. قسمت دوم تا هفتم پرسشنامه به ترتیب شامل سوالاتی در مورد آگاهی، نگرش، هنجار انتزاعی، کنترل رفتاری درک شده، قصدرفتاری و رفتار فرد بود. لازم به ذکر است تمامی سئوالات بر اساس طیف لیکرتی 1 (موافقم)، 2 (فرقی نمیکند) و 3 (مخالفم) اندازهگیری شدند. قبل از مداخله آموزشی، پرسشنامه مذکور در هر دو گروه مداخله و شاهد به صورت خودگزارشدهی تکمیل شد. لازم به ذکر است محاسبه و تکمیل اطلاعات دموگرافیک مربوط به معاینات دندانپزشکی برای تعیین تعداد دندانهای پوسیده، پرشده و افتاده (از دست رفته) توسط دندانپزشک، در یک کلاس با نور کافی و با استفاده از چراغ قوه دستی جهت کمک به روشنتر کردن محیط دهان و دید بهتر بود. سپس مداخله آموزشی مبتنی بر تئوری رفتار برنامهریزی شده برای دانشآموزان گروه مداخله طی سه جلسه آموزشی 50 تا 60 دقیقهای به صورت سخنرانی، بحث گروهی و نمایش عملی توسط محقق اجرا شد. جلسه اول به منظور افزایش آگاهی و نگرش دانشآموزان از کتابچه آموزشی سرگرمیهای دهان و دندان و اسلایدهای آموزشی تهیه شده توسط پژوهشگر و با بکارگیری روشهای بحث گروهی و پرسش و پاسخ برگزار گردید و در جلسه دوم با توجه به نقش و اهمیت کنترل رفتاری درک شده در توانمندی افراد برای رسیدن به مرحله قصدرفتاری و انجام رفتار، از روش ایفای نقش و کار عملی در موضوعات مطرح شده در بحث نظری، استفاده گردید. جلسه سوم شامل نمایش عملی شیوه صحیح استفاده از مسواک و نخدندان با استفاده از آرک دندانی و تمرین و اجرای عملی توسط دانشآموزان بر روی دندانهای خودشان، بود. معلمین دانشآموزان در تمامی جلسات آموزشی حضور داشتند. آموزش به خانوادهها به صورت غیرمستقیم توسط خود دانشآموز انجام شد، و برایاین منظور از کتابچه آموزشی سرگرمیهای دهان و دندان استفاده گردید. عناوین کتابچه شامل مطالبی چون فواید و کار دندانها، علل پوسیدگی دندانها، مواد غذایی مفید و مضر برای دندانها، نحوه استفاده از مسواک، نخدندان و فلوراید بود که با داستانها، رنگآمیزیها و سرگرمی و بازیهای مرتبط، همراه شده بود. گروه کنترل در این مدت، آموزشی در این زمینه دریافت نکردند. بلافاصله بعد از مداخله آموزشی و یک ماه بعد از آن، پرسشنامه اولیه مجدداً توسط دو گروه آزمون و کنترل تکمیل گردید. دادههای جمع آوری شده با استفاده از نرم افزار آماری SPSS با ویرایش 16 و آزمونهای آماری t زوجی، کای دو، ضریب همبستگی پیرسون، آنالیز رگرسیون و تحلیل واریانس با اندازهگیریهای مکرر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. همچنین از آزمون کولموگروف اسمیرنف برای بررسی نرمال بودن دادههای پیوسته استفاده شد. سطح معنیداری در آزمونها 05/0 در نظر گرفته شد. لازم به توضیح میباشد که آزمودنیهای پژوهش در خصوص هدف از انجام پژوهش، چگونگی انجام طرح و محرمانه بودن اطلاعات افراد دراین طرح توجیه گردیدند و هماهنگیها و مکاتبات لازم با آموزش و پرورش شهرستان جهت انجام مطالعه انجام شد.
یافته ها
افراد مورد بررسی، 61 نفر از دانشآموزان دختر پایه پنجم ابتدایی شهرستان خواف با دامنه سنی 10 تا 13 سال و میانگین سنی 4/0±00/11 سال بودند. 26/44 درصد از دانشآموزان بین 1 تا 4 دندان پوسیده با میانگین 2/1±90/0 و 7/37 درصد از دانشآموزان بین 1 تا 4 دندان ترمیمی (پر شده) با میانگین 05/1±7/0 داشتند. همچنین90/45 درصد از دانشآموزان مورد بررسی بین 1 تا 5 دندان افتاده یا کشیده شده با میانگین 41/1± 06/1 داشتند. تعداد 35 دانشآموز مورد بررسی (4/57 درصد) تاکنون برای مراقبت یا معاینه به دندانپزشکی مراجعه کرده بودند و 26 نفر (6/42 درصد) از آنان هرگز مراجعهای به دندانپزشکی نداشتند. تحصیلات والدین در 08/71 درصد از دانشآموزان، دیپلم و زیردیپلم بود (جدول 1).
جدول 1 : مشخصات دموگرافیک دانشآموزان شرکت کننده در مطالعه در دو گروه آزمون و کنترل
|
متغیرهای مورد بررسی |
|
گروه مورد مطالعه |
||||||
|
آزمون (31 نفر) |
کنترل (30 نفر) |
|
|
|||||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
P value* |
|||
|
|
سن (سال) |
|||||||
|
10 |
4 |
9/12 |
0/0 |
0/0 |
|
|
||
|
11 |
26 |
9/83 |
28 |
3/93 |
|
|
||
|
12 |
1 |
2/3 |
1 |
3/3 |
|
|
||
|
13 |
0 |
0/0 |
1 |
3/3 |
|
|
||
|
انحراف معیار ± میانگین |
93/0 ± 90/10 |
40/0 ± 10/11 |
|
59/0 |
||||
|
تعداد دندان پوسیده |
||||||||
|
0 |
19 |
3/61 |
15 |
0/50 |
|
|
||
|
1 |
4 |
9/12 |
6 |
0/20 |
|
|
||
|
2 |
4 |
9/12 |
4 |
3/13 |
|
|
||
|
3 |
3 |
7/9 |
4 |
3/13 |
|
|
||
|
4 |
1 |
2/3 |
1 |
3/3 |
|
|
||
|
انحراف معیار ± میانگین |
19/1 ± 80/0 |
23/1 ± 00/1 |
|
66/0 |
||||
|
تعداد دندان ترمیمی |
||||||||
|
0 |
19 |
3/61 |
19 |
3/63 |
|
|
||
|
1 |
5 |
1/16 |
5 |
7/16 |
|
|
||
|
2 |
4 |
9/12 |
4 |
3/13 |
|
|
||
|
3 |
1 |
2/3 |
2 |
7/6 |
|
|
||
|
4 |
2 |
5/6 |
0/0 |
0/0 |
|
|
||
|
انحراف معیار ± میانگین |
20/1 ± 70/0 |
96/0 ± 63/0 |
|
73/0 |
||||
|
تعداد دندان افتاده (کشیده شده) |
||||||||
|
0 |
17 |
8/54 |
16 |
3/53 |
|
|
||
|
1 |
4 |
9/12 |
3 |
0/10 |
|
|
||
|
2 |
6 |
4/19 |
6 |
0/20 |
|
|
||
|
3 |
2 |
5/6 |
2 |
7/6 |
|
|
||
|
4 |
1 |
2/3 |
2 |
7/6 |
|
|
||
|
5 |
1 |
2/3 |
1 |
3/3 |
|
|
||
|
انحراف معیار ± میانگین |
36/1 ± 00/1 |
47/1 ± 13/1 |
|
41/0 |
||||
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
||||
|
تحصیلات پدر |
||||||||
|
زیردیپلم |
20 |
5/64 |
10 |
3/33 |
|
28/0 |
||
|
دیپلم |
6 |
3/19 |
6 |
0/20 |
|
|||
|
فوق دیپلم و بالاتر |
5 |
1/16 |
14 |
6/46 |
|
|||
|
تحصیلات مادر |
||||||||
|
زیردیپلم |
20 |
5/64 |
11 |
6/36 |
|
84/0 |
||
|
دیپلم |
6 |
3/19 |
6 |
0/20 |
|
|||
|
فوق دیپلم و بالاتر |
5 |
1/16 |
13 |
3/43 |
|
|||
|
مراجعه به دندانپزشکی |
||||||||
|
بلی |
19 |
3/61 |
16 |
3/53 |
|
28/0 |
||
|
خیر |
12 |
7/38 |
14 |
7/46 |
||||
*) متغیرهای کمی با t-student و متغیرهای کیفی با Chi-square آزمون شدند.
نتایج آنالیز تحلیل واریانس با اندازهگیریهای مکرر (جدول 2) از سازههای تئوری رفتار برنامهریزی شده قبل، بلافاصله و یک ماه بعد از مداخله آموزشی به منظور مقایسه میانگینها در دو گروه آزمون و کنترل نشان داد که قبل از مداخله اختلاف معنیداری بین متغیرها در دو گروه آزمون و کنترل وجود نداشت (05/0<P). اما پس از مداخله آموزشی مبتنی بر تئوری رفتار برنامهریزی شده، تفاوت معنیداری در متغیرهای مورد بررسی وجود داشت (05/0>P).
طـبق آنالیز رگـرسیون (جدول 3)، مـتغیرهای نگرش، هنجار انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده در دانشآموزان گروه آزمون در مجموع 63 درصد واریانس قصد استفاده از مسواک و نخدندان را در جامعه مورد بررسی پیشگویی میکرد که در بیناین متغیرها، اثر هنجار انتزاعی بیش از سایر متغیرها بود (39/0=b). نگرش، هنجار انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده در دانشآموزان گروه آزمون در مجموع 16 درصد واریانس رفتار استفاده از مسواک و نخدندان را در جامعه مورد بررسی پیشگویی میکرد که در بین این متغیرها اثر کنترل رفتاری درک شده بیش از سایر متغیرها بود.
جدول 2 : مقایسه میانگین و انحراف معیار سازههای تئوری رفتار برنامهریزی شده گروه آزمون و کنترل قبل، بلافاصله و یکماه بعد از مداخله
|
متغیرها |
گروه |
قبل از مداخله |
P-value |
بلافاصله بعد از مداخله |
P-value |
یک ماه بعد مداخله |
P-value |
|
آگاهی |
آزمون کنترل |
56/2±54/15 71/2±50/16 |
165/0 |
30/2±74/18 85/2±94/16 |
10/0 |
52/2±51/18 76/2±13/17 |
046/0 |
|
نگرش |
آزمون کنترل |
50/4±93/20 87/3±73/21 |
462/0 |
90/3±51/24 04/4±13/22 |
023/0 |
00/4±38/24 89/3±20/22 |
035/0 |
|
هنجارانتزاعی |
آزمون کنترل |
56/2±54/7 62/1±20/7 |
930/0 |
07/2±87/8 67/1±50/7 |
006/0 |
92/1±77/8 77/1±53/7 |
011/0 |
|
کنترل رفتاری درک شده |
آزمون کنترل |
23/2±45/8 06/2±86/8 |
454/0 |
29/2±83/10 16/2±13/9 |
004/0 |
34/2±80/10 19/2±13/9 |
006/0 |
|
قصدرفتاری |
آزمون کنترل |
51/1±96/6 44/1±70/7 |
058/0 |
75/1±32/9 64/1±10/8 |
007/0 |
47/1±19/9 53/1±10/8 |
007/0 |
|
رفتار |
آزمون کنترل |
42/2±32/10 23/2±46/9 |
158/0 |
27/2±54/11 28/2±53/9 |
001/0 |
24/2±41/11 31/2±43/9 |
001/0 |
جدول 3 : نتایج رگرسیون خطی برخی از متغیرها بر قصدرفتاری استفاده از مسواک و نخدندان در چهارچوب نظریه رفتاربرنامهریزی شده
|
متغیرمستقل |
R2 |
B |
SE |
b |
P-value |
متغیروابسته |
|
نگرش هنجارانتزاعی کنترل رفتاری درک شده |
638/0 |
122/0 320/0 107/0 |
055/0 115/0 086/0 |
311/0 391/0 162/0 |
030/0 008/0 216/0 |
قصدرفتاری |
b ضریب استاندارد شده، B ضریب رگرسیون، SE انحراف استاندارد، R2 ضریب تعیین
بحث
طراحی و اجرای دندانپزشکی جامعهنگر یکی از راهبردهای اساسی جهت تحول در نظام آموزشی و ارتقاء سطح سلامت دهان جامعه محسوب میشود. این راهبرد سالیان متمادی است که در بسیاری از کشورهای جهان اجرا گردیده و نتایج ارزشمندی به دنبال داشته است. اخیراً در کشور ما نیز به منظور آموزش با رویکرد پیشگیری و تغییر نگرش در دندانپزشکان به عنوان یکی از اعضای اصلی تیم سلامت دهان و دندان از یک سو و تلاش در جهت ارتقاء سطح سلامت دهان در جامعه (به خصوص دانشآموزان به عنوان یکی از گروههای هدف) از سوی دیگر، به دندانپزشکی جامعهنگر توجه بیشتری صورت گرفته است. این رویکرد به دندانپزشکی پیشگیری و آموزش بهداشت تاکید دارد.
هدف از این مطالعه بررسی تاثیر آموزش مبتنی بر تئوری رفتار برنامهریزی شده در پیشگیری از پوسیدگی دندانهای دائمی دانشآموزان پایه پنجم ابتدایی در شهرستان خواف بود. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که 6/44 درصد از دانشآموزان مورد مطالعه به پوسیدگی دندان دچار هستند. این نتایج نشان دهنده شیوع بالای پوسیدگی دندان در بین دانشآموزان این شهرستان میباشد. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت در سال 1382 شیوع پوسیدگی دندان در کودکانایران 8/32 درصد بوده است.(3) صادقی(2) در سال 1377 و 1385 شیوع پوسیدگی دندان در دانشآموزان 12 ساله شهر رفسنجان را به ترتیب 2/38 و 4/31 درصد گزارش کرد. به نظر میرسد برای بررسی علل شیوع بالای پوسیدگی دندان در پژوهش کنونی نیاز به مطالعات بیشتری باشد.
نتایج آنالیز تحلیل واریانس با اندازهگیریهای مکرر دلالت بر اثربخشی آموزش مبتنی بر تئوری رفتار برنامهریزی شده در ارتقای نمرات متغیر آگاهی و سازههای تئوری رفتار برنامهریزی شده در بین دانشآموزان گروه آزمون در مقایسه با گروه کنترل، بلافاصله بعد از مداخله آموزشی و یک ماه بعد از مداخله آموزشی داشت. یافتههای مطالعه نشان داد که نمرات متغیرهایی چون آگاهی دانشآموزان در گروه آزمون، بلافاصله بعد از مداخله آموزشی، 23/15 درصد و یک ماه بعد مداخله، 14/14 درصد، نمره نگرش بلافاصله بعد از مداخله آموزشی، 93/11 درصد و یک ماه بعد مداخله، 50/11 درصد، نمره هنجار انتزاعی بلافاصله بعد از مداخله آموزشی، 08/11 درصد و یک ماه بعد مداخله، 25/10 درصد، نمره کنترل رفتاری درک شده بلافاصله بعد از مداخله آموزشی، 86/15 درصد و یک ماه بعد مداخله، 66/15 درصد، نمره قصدرفتاری بلافاصله بعد از مداخله آموزشی، 66/19 درصد و یک ماه بعد مداخله، 58/18 و نمره متغیر رفتار بلافاصله بعد از مداخله آموزشی، 13/8 درصد و یک ماه بعد مداخله، 26/7 درصد افزایش یافته است. یافتههای این پژوهش مطابقت داشت با نتایج مطالعه Astorm(16)که نشان داد؛ میانگین نمرات سازههای تئوری رفتار برنامهریزی شده در آموزش بهداشت دهان و دندان دانشآموزان در گروه آزمون پس از مداخله آموزشی مبتنی بر تئوری رفتار برنامهریزی شده افزایش معنیداری داشته است. رضا بیرنگ و همکارانش(17) تاثیر آموزش را در ارتقاء سطح بهداشت دهان و دندان دانشآموزان بررسی نمودند. بلافاصله بعد از آموزش و یک ماه بعد از آموزش عملکرد بهداشتی دانشآموزان (مسواک زدن صحیح، نخدندان کشیدن) به نحو معنیداری بهبود یافته بود. می توان چنین نتیجهگیری کرد که آموزش مبتنی بر تئوری رفتار برنامهریزی شده در ارتقای سطح آگاهی و سایر سازههای تئوری نسبت به آموزشهای غیرسیستماتیک تاثیر بیشتری داشته است. همچنین نتایج این مطالعه نشان داد که قصدرفتاری استفاده از مسواک و نخدندان با متغیرهای نگرش، هنجار انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده ارتباط مثبت و معنیداری دارد. در مطالعات دیگری(19و18و11) در خصوص بررسی تاثیر قصدرفتارهای بهداشت دهان و دندان بر روی سازههای نگرش، هنجار انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده در تئوری رفتار برنامهریزی شده نیز قصدرفتاری ارتباط مثبت و معنیداری را با نگرش، هنجار انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده نشان داد که با نتایج بررسی ما مطابقت دارد.
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که نگرش و هنجارهای انتزاعی، پیشبینی کننده قویتری برای قصد استفاده از مسواک و نخدندان میباشد. نتایج مطالعه Wachowiak و همکاران(20) نیز نشان داد که نگرش و هنجارهای انتزاعی پیشبینیکننده قویتری برای قصد استفاده از نخدندان میباشد. در مطالعه صابر و همکاران(15) نیز نتایج مشابهی به دست آمد، به طوری که نگرش و هنجارهای انتزاعی پیشبینیکننده قویتری برای قصد انجام فعالیت بدنی بود. این نتایج بیانگر نقش تاثیرگذار نگرش و هنجارهای انتزاعی در قصدرفتاری استفاده از مسواک و نخدندان میباشد که باید در طراحی برنامههای آموزشی مورد توجه قرار گیرد.
نتایج آنالیز رگرسیون خطی نشان داد که متغیرهای نگرش، هنجارهای انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده در دانشآموزان گروه آزمون در مجموع 63 درصد واریانس قصد استفاده از مسواک و نخدندان را در جامعه مورد بررسی پیشگویی میکند. یافتههایاین مطالعه با شواهد حاصل از تحقیقات دیگر(22و21و11) که نشان دادهاند متغیرهای نگرش، هنجارهای انتزاعی و کنترل رفتاری درک شده در تئوری رفتار برنامهریزی شده، 27 تا 52 درصد از واریانس قصدرفتار بهداشت دهان و دندان را پیشگویی میکند، مطابقت دارد.
آموزش بهداشت یکی از اقدامات مهم جهت پیشگیری از بیماریهای دهان و دندان و ارتقاء سطح سلامت جامعه محسوب میشود. دراین رابطه آموزش بهداشت یک جنبه اساسی در پیشرفت امر بهداشت میباشد و یکی از نقشهای مهم آن آماده ساختن مردم جامعه، از طریق دادن اطلاعات و آگاهی به آنها و نشان دادن مهارتها و تجارب بهداشتی است که در آن مردم میتوانند کنترل بیشتری بر روی سلامت خود داشته باشند.(23) تحقیقات نشان داده است که موثرترین برنامههای آموزشی مبتنی بر رویکردهای تئوری محور هستند که از الگوهای تغییر رفتار ریشه گرفتهاند. این الگوها برای طراحان برنامهها مفید هستند چراکه جنبههای ویژهای را برای مداخلات آموزشی پیشنهاد میکنند. از آنجا که اکثر مشکلات بهداشتی با رفتار انسان ارتباطی تنگاتنگ دارند، تئوریها و الگوهای رفتاری میتوانند برای درک چگونگی پیشگیری از مشکلات بهداشتی مورد استفاده قرار گیرند.(24)
نتیجه گیری
نتایج مطالعه بیانگر ارتقاء رفتار استفاده از مسواک و نخدندان در میان دانشآموزان بر اثر مداخله آموزشی مبتنی بر تئوری رفتار برنامهریزی شده، بود. بنابراین تئوری رفتار برنامهریزی شده میتواند بعنوان چهارچوب نظری مناسب برای طراحی و اجرای مداخلات سلامت دهان و دندان بکار رود. مداخلات مبتنی بر مدلهای آموزشی در نیل به اهداف خود در جهت آموزش به جامعه و تغییر رفتار، کارآیی و تاثیر بیشتری را نشان داده اند.
تشکر و قدردانی
نویسندگان این مقاله بر خود لازم میدانند ضمن سپاسگزاری از تمامی دانشآموزان، اولیاء و مربیانی که در این مطالعه شرکت داشتند از خانم دکتر فرزانه بیانی مسئول سلامت دهان و دندان مرکز بهداشت شهرستان خواف که در انجام معاینات دانشآموزان ما را یاری نمودند نهایت تشکر و قدردانی را داشته باشند.
)