Document Type : original article
Authors
1 Associate Professor, Dept of Parasitology & Mycology, School of Medicine, Shahid Sadoughi University of Medical Sciences, Yazd, Iran.
2 Assistant Professor, Dept of Prosthodontics, School of Dentistry, Shahid Sadoughi University of Medical Sciences, Yazd, Iran.
3 Dentistry Student, School of Dentistry, Shahid Sadoughi University of Medical Sciences, Yazd, Iran.
4 Laboratory Technology Student, School of Para Medicine, Shahid Sadoughi University of Medical Sciences, Yazd, Iran.
Abstract
Keywords
مقدمه
عوامل متعددی از جمله پوسیدگی دندان، بیماریهای پریو، تحلیل فیزیولوژیک و تغیرات نسوج نگهدارنده دندانها و همچنین عدم رعایت بهداشت دهان و دندان منجر به از دست رفتن دندانها و به دنبال آن بروز عوارض مربوط به بیدندانی میشوند. بیدندانی یا به عبارتی از دست رفتن کامل دندانها در افراد مسن، بسیار شایع است. مطالعات انجام گرفته در ایران، فراوانی افراد بیدندان بالای 70 سال را در همدان 4/50 و در یزد 7/40 درصد گزارش نمودهاند.(2و1) افراد بیدندان، برای جایگزین کردن دندانها از روشهای مختلفی بهره میگیرند که رایجترین روش، استفاده از پروتزهای کامل متحرک ساده یا دنچر (Denture) است.(4و3) استفاده از دنچر، عوارض ثانویهای به همراه دارد از جمله این که دنچر به عنوان یک جسم خارجی، محیط مساعدی برای رشد میکروارگانیسمها، به ویژه گونههای کاندیدا فراهم کرده و میتواند باعث بر هم خوردن تعادل فلور طبیعی دهان شود. در حفره دهانی انواع مختلفی از میکروارگانیسمها به صورت فلور طبیعی زندگی میکنند. گونههای مختلف کاندیدا از جمله کاندیدا آلبیکنس از شایعترین و مهمترین این میکروارگانیسمها میباشند.(5) چسبیدن و کلونیزاسیون کاندیدا برروی سطوح فیزیکی دنچر منجر به تولید پلاکهای میکروبیبرروی دنچر میشود و علاوه بر نقش اصلی آنها در بروز ضایعات مخاطی و التهابی استوماتیت ناشی از دنچر، در صورت انتشار از طریق مخاط آسیب دیده دهان میتواند منجر به عفونتهای منتشره کاندیدایی و یا پنومونی افراد ایمنوساپرس شود.(6) یکی از عوارض پاتولوژیک مهم و شایع استفاده از این پروتزها، ضایعه التهابیمخاطی به نام دنچر استوماتیت است که در مطالعات مختلف در بین 11 تا 67 درصد از افراد دارای دنچر دیده میشود.(8و7)
پاتوژن اصلی و عمده در ایجاد دنچر استوماتیت، کاندیدا آلبیکنس (C. albicans) است، به طوری که این گونه کاندیدا در 93 درصد از مبتلایان، ایزوله شده است.(11-9) دیگر فاکتور موضعی مساعدکننده دنچر استوماتیت کاندیدایی، استعمال دخانیات است چرا که تنباکو به عنوان یکی از عوامل قابل توجه در افزایش تکثیر کاندیدا در دهان مطرح است.(13و12) استعمال تنباکو (به ویژه مصرف سیگار) منجر به اختلال در عملکرد طبیعی بزاق و آسیب سلولی مخاط دهان شده و با تغییر موضعی اپی تلیوم دهان باعث کلونیزه شدن کاندیدا و فراهم آوردن یک محیط تغذیهای مناسب برای رشد کاندیدا آلبیکنس میگردد.(14) گرچه هنوز بحثهای زیادی در رابطه با استعمال تنباکو و بروز کاندیدیازیس وجود دارد در مطالعهای روی 32 بیمار مبتلا به کاندیدیازیس چند کانونی مزمن دهان، همگی بیماران از تنباکو استفاده میکردند.(13) همچنین نظریه دیگری از وجود سیستمهای آنزیمی القاکننده (Inducible) حمایت میکند که برخی گونههای خاص کاندیدا دارا میباشند و به واسطه آن میتوانند از هیدروکربنهای پلی آکریلیک دود سیگار به عنوان منبع کربن و انرژی نسخهبرداری کنند. گفته میشود این سیستمهای آنزیمی مشکوک میتوانند خاصیت سرطانزایی (Carcinogenic) این هیدروکربنها را افزایش دهند. امروزه مصرف سیگار به ویژه در افراد مسن افزایش چشمگیری داشته به طوری که امروزه بیش از 3/1 بیلیون سیگاری در دنیا وجود دارد.(15) لذا هدف از انجام این مطالعه مقایسه فراوانی کلونیزاسیون گونههای کاندیدا در بزاق افراد سیگاری و غیرسیگاری دارای دنچرکامل بوده است.
مواد و روشها
در این مطالعه مورد- شاهدی، با در نظر گرفتن سطح
اطمینان 95 درصد و توان آزمون 80 درصد حجم نمونه برای رسیدن به یک اختلاف 30 درصدی تعداد 42 نفر در هر گروه و جمعاً 84 نمونه براورد گردید.
لذا 42 فرد سیگاری (با مصرف حداقل روزی 1 نخ سیگار، به مدت حداقل یک سال سابقه مصرف مداوم(15) و 42 فرد غیرسیگاری که هر دو گروه دارای دنچر کامل با سابقه استفاده بیش از 1 سال بودند، به طور تصادفی از مراجعین به بخش پروتز دانشکده دندانپزشکی دانشگاه شهید صدوقی یزد انتخاب شدند. با توجه به اینکه تنها تعداد بسیار کمی از افراد سیگاری زن بودند (تنها 1 نفر) لذا فاکتور جنس در گروه کنترل نیز مشابه سازی شده و تاثیر آن در مطالعه بررسی نشد. از نظر گروه سنی و سابقه استفاده از دنچر در هر دو گروه نیز یکسانسازی گردید (جدول 1). افرادی که دارای سابقه مصرف داروهای آنتیبیوتیک، کورتیکواستروئید، ایمنوساپرسیو در دو ماه قبل از زمان نمونهبرداری بودند و یا دارای سابقه ابتلاء به بدخیمیها، دیابت، ایدز، چربیخون بالا و خشکی دهان بودند، از دور مطالعه در هر دوگروه خارج شدند. به علاوه افرادی که اخیراً از دهانشویه استفاده کرده بودند نیز از دور مطالعه خارج شدند.(17و16)
جدول 1 : مقایسه سن، سابقه استفاده از دنچر و میزان کلونیزاسیون کاندیدای بزاق افراد سیگاری و غیرسیگاری دارای دنچر
متغیر |
گروه مورد بررسی |
||||
غیرسیگاری |
سیگاری |
t-test |
|||
میانگین |
انحراف معیار |
میانگین |
انحراف معیار |
میزان P-value |
|
سن |
81/59 |
02/11 |
5/58 |
9/8 |
550/0 |
سابقه دنچر |
52/12 |
7/9 |
9/10 |
4/9 |
211/0 |
میزان کلونیزاسیون (CFU/mu کاندیدا جدا شده از بزاق) |
7/140 |
7/268 |
7/119 |
7/247 |
217/0 |
پس از کسب رضایت آگاهانه از مراجعین (فرم رضایتنامه طبق نامه شماره پ/17/1/154189 کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد)، فرم پرسشنامه مربوط به تحقیق شامل مشخصات بیمار از قبیل سن، تاریخچه پزشکی، تاریخچه دندانپزشکی و عادات مصرف سیگار بر اساس تعداد مصرف آن در روز و چگونگی وضعیت بهداشت دنچر، توسط بیماران تکمیل گردید و افراد وارد مطالعه شدند. در اولین مرحله، نمونه گیری بزاق به صورت جمعآوری بزاق تحریک نشده به روش استاندارد انجام شد. نمونه برداری برای همه افراد بین ساعات 9 تا 11 انجام شد. شرکتکنندگان میبایست حداقل تا 2 ساعت قبل از نمونهگیری از خوردن و آشامیدن و مصرف سیگار پرهیز کرده باشند؛ به علاوه بزاق تحریک نشده به روش اسپیتینگ (Spiting) جمعآوری شد به طوری که هر بیمار به مدت ده دقیقه و در هر دقیقه 1 تا 2 بار تمام بزاق جمع شده در دهان را در ظروف استریلی که بدین منظور تهیه شده بود، تخلیه میکرد. نمونهها در داخل ظرف یخ و در اسرع وقت (کمتر از 1 ساعت) به آزمایشگاه قارچ شناسی منتقل شدند. در آزمایشگاه، 100 میکرولیتر از نمونه بزاق هر بیمار توسط میکرو پیپت بر روی محیط کشت سابورو دکستروز آگار حاوی mg\lit50 کلر امفنیکل (Oxide, UK) به صورت چمنی کشت داده شد و به مدت 48 ساعت در دمای 30 درجه سانتیگراد نگهداری شد. سپس پلیتها از نظر رشد کلنیهای کاندیدا بررسی شد و تعداد کلنیهای رشد کرده با کمک کلنی کانتر شمارش شد و نوع گونه کاندیدا با استفاده از دو روش انجام تست لوله زایا (Germ tube test) و کشت برروی محیط Corn Meal Agar(Oxide, UK) از نظر آلبیکنس و یا غیرآلبیکنس بودن مشخص گردید. جهت تعیین گونه کاندیدا، از کلنی مخمر مشکوک به کاندیدا آلبیکنس توسط لوپ استریل برداشت و داخل 300 میکرولیتر سرم انسانی حل شد تا به صورت سوسپانسیون یکنواختی درآید. سوسپانسیون را به مدت 2 ساعت در انکوباتور 37 درجه سانتی گراد قرار داده شد و پس از طی زمان مورد نظر یک قطره از سرم زیر میکروسکوپ، با بزرگنمایی400 مورد بررسی قرار گرفت. مشاهده مخمرهای جوانهدار شبیه جوانه گندم به عنوان کاندیدا آلبیکنس میباشد و عدم مشاهده مخمرهای جوانهدار به عنوان سایر گونههای کاندیدا (Non-albicans Candida spp.) تلقی شد. جهت اطمینان از تشخیص گونههای کاندیدا، کشت روی محیط Corn Meal Agar نیز انجام گردید. در این روش، از کلونیهای کاندیدا بر محیط سابورو دکسترز آگار در شرایط استریل و به صورت خطی روی پلیت حاوی محیط کشت Corn Meal Agarکشت داده شد. پلیت در حرارت محیط به مدت 24 ساعت نگه داری شده و با بزرگنمایی 100 میکروسکوپ از نظر وجود کلامیدوکونیدی و میسلیوم کاذب بررسی شدند کاندیداهایی که دارای کلامیدوکونیدی و میسلیوم کاذب بود، گونه کاندیدا آلبیکنس و کلنیهایی که صرفآ دارای سلولهای مخمری و میسلیوم کاذب بوده و فاقد کلامیدوکونیدی بودند، به عنوان گونههای کاندیدا غیرآلبیکنس در نظر گرفته شدند. برای تجزیه و تحلیل دادهها، تعداد و نوع کاندیدای جدا شده از بزاق هر دو گروه با استفاده از نرم افزار آماری SPSS با ویرایش 15 و آزمونهای آماری t-test، Chi-square و آزمون همبستگی Spearman مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. در این مطالعه میزان 05/0P< به عنوان سطح معنیدار آماری در نظر گرفته شد.
یافتهها
در این مطالعه 84 نفر که شامل 42 فرد سیگاری و 42 فرد غیرسیگاری دارای دنچر کامل بودند مورد بررسی قرار گرفتند. میانگین سنی افراد در گروه سیگاری حدود 15/59 سال و در گروه غیرسیگاری حدود 5/58 سال بود (550/0P=). میانگین طول مدت زمان استفاده از دنچر در گروه سیگاری 52/12 سال و در گروه غیرسیگاری برابر 9/10 سال بود، که تست آماری ttest هیچ گونه تفاوت معنیدار آماری بین مدت زمان استفاده از دنچر در دو گروه مورد و شاهد نشان نداد (211/0P=). هرچند میزان کلونیزاسیون کاندیدا در بزاق افراد سیگاری (7/140) بیشتر از گروه غیرسیگاری (7/119) بود ولی تست آماری Mann-Whitney در بالا اشاره نشده بود تفاوت معنیداری بین میانگین تعداد کاندیدای جدا شده از بزاق دو گروه سیگاری و غیرسیگاری دارای دنچر (217/0P=) نشان نداد (جدول 1).
با این که تعداد افراد دارای کشت مثبت کاندیدا از نمونه بزاق گروه سیگاری (3/33 درصد) از گروه غیرسیگاری (31 درصد) بیشتر بود، ولی در مجموع این تفاوت معنیدار نشد(815/0P=). گونههای کاندیدا آلبیکنس بیشتر از بزاق افراد غیرسیگاری و گونههای غیرآلبیکنس کاندیدا بیشتر از بزاق افراد سیگاری جدا شد. آزمون آماری Chi-square تفاوت معنیدار آماری را در رشد نوع کاندیدای جدا شده از بزاق افراد سیگاری و غیرسیگاری نشان داد (037/0P=) (جدول 2).
همچنین نتایج مطالعه نشان میدهد که در افراد سیگاری تفاوت معنیداری بین وضعیت رشد گونه کاندیدا آلبیکنس و غیرآلبیکنس جدا شده از بزاق در دوگروه سنی بیشتر و کمتر از 60 ساله وجود داشت (جدول 3). به طوری که رشد گونه کاندیدا آلبیکنس در گروه سنی بیشتر از 60 سال نسبت به گروه سنی کمتر از 60 سال، بیشتر بود(037/0=P). در حالی که در گروه کنترل غیرسیگاری، این تفاوت در گونههای کاندیدای جدا شده از بزاق در این دو گروه سنی از نظر آماری معنیدار نشد (135/0P=). باتوجه به میانه سیگار روزانه مصرفی (21 نخ) در افراد گروه سیگاری، با تقسیم آنها به به دو گروه مصرف کننده کمتر از 20 نخ و بیشتر از آن و مقایسه وضعیت میزان کلونیزاسیون و نوع گونههای کاندیدای در بزاق این دو گروه از افراد، تست آماری Chi-square تفاوت معنیدار آماری بین میزان کلونیزاسیون و نوع گونه کاندیدای جدا شده از بزاق افراد گروه سیگاری از نظر تعداد سیگار مصرفی در روز نشان نداد (743/0P=).
همچنین باتوجه به میانه مدت زمان استفاده از دنچر (5/8 سال) در افراد هر دو گروه مورد بررسی، افراد سیگاری و غیرسیگاری بررسی شده با توجه به سابقه استفاده از دنچر به دو گروه کمتر از 5/8 سال و بیشتر از 5/8 سال تقسیم شدند. تست کای دو تفاوت معنیدار آماری بین نوع گونه کاندیدا جدا شده از بزاق دو گروه افراد سیگاری و غیرسیگاری از نظر طول مدت زمان استفاده از دنچر نشان نداد (924/0P= در گروه غیرسیگاریها و 248/0P= برای گروه سیگاری).
جدول 2 : توزیع فراوانی نوع کاندیدای جداشده از کشت بزاق افراد سیگاری و غیرسیگاری مورد مطالعه
نتیجه کشت |
گروه مورد بررسی |
||||
غیرسیگاری |
سیگاری |
P-value Chi-Square-test |
|||
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
||
کشت منفی |
13 |
0/31 |
14 |
3/33 |
815/0 |
کاندیداآلبیکنس |
19 |
2/45 |
9 |
4/21 |
037/0 |
غیرآلبیکنس |
9 |
4/21 |
18 |
9/42 |
039/0 |
هر دو با هم |
1 |
4/2 |
1 |
4/2 |
99/0 |
جدول 3 : توزیع فراوانی نوع کاندیدای جداشده از کشت بزاق افراد سیگاری و غیرسیگاری مورد مطالعه بر حسب سن افراد مورد بررسی
نتیجه کشت |
گروه مورد بررسی |
||||
غیرسیگاری |
سیگاری |
P-value |
|||
کمتر از 60 سال |
بیشتر از 60 سال |
کمتر از 60 سال |
بیشتر از 60 سال |
||
تعداد (درصد) |
تعداد (درصد) |
تعداد (درصد) |
تعداد (درصد) |
||
کشت منفی |
8 (1/42) |
5 (7/21) |
8 (1/38) |
6 (6/28) |
815/0 |
کاندیداآلبیکنس |
9 (4/47) |
10 (5/43) |
1 (8/4) |
8 (1/38) |
037/0 |
غیرآلبیکنس |
2 (5/10) |
7 (4/30) |
11 (4/52) |
7 (3/33) |
059/0 |
هر دو با هم |
0 (0/0) |
1 (35/4) |
1 (8/4) |
0 (0/0) |
- |
بحث
در ابتلا به کاندیدیازیس دهانی فاکتورهای زیادی میتواند دخالت داشته باشند. در طی دو دهه گذشته مطالعات انجام شده نشان داده است که سیگار به تنهایی و یا همراه سایر عوامل به عنوان یک فاکتور زمینهای مهم در ابتلا به کاندیدیازیس دهانی نقش دارد.(18)سیگار باعث کاهش اثر مهارکنندگی و ضدعفونیکنندگی بزاق و در نتیجه افزایش امکان کلونیزاسیون کاندیدایی میگردد.(19)همراه شدن مصرف سیگار با استفاده از دنچر به علت توام شدن دو فاکتور مستعد کننده اهمیت موضوع را دو چندان میکند. با توجه به اینکه در مطالعات مرتبط پیشین، همراه بودن نقش سیگار با دنچر کمتر مورد توجه قرار گرفته است، در مطالعه حاضر به بررسی این موضوع پرداخته شده است. از جمله یافتههای غیرقابل انتظار مطالعه اخیر، عدم تفاوت معنیدار در تعداد کلنیهای کاندیدای جدا شده از بزاق افراد سیگاری در مقایسه با گروه غیرسیگاری با وجود پیش فرض اولیه بود؛ که به نظر میرسد این عدم تفاوت به علت توانایی دهان در حفظ خواص ضدکاندیدایی بزاق در محدوده نرمال و در مواجهه با دود سیگار باشد. این نتیجه با نتایج مطالعات مشابه همخوانی دارد.(21و20و18)
در مطالعه طاهری و همکاران(16)، برخلاف مطالعه حاضر، میزان کلونیزاسیون کاندیدا در بزاق افراد سیگاری (4/79 درصد) در مقایسه با غیرسیگاریها (5/45 درصد) بالاتر بوده است. با وجود تفاوت روش نمونهگیری (در مطاله حاضر از روش Spitting و در آن مطالعه از روش نمونه گیری با سوآب استفاده شده است)، در زمینه نوع گونه کاندیدای جدا شده، با نتایج مطالعه حاضر کاملاً هماهنگی وجود دارد. به طوری که در مطالعه یاد شده نیز کلونیزاسیون بیشتر گونههای غیرآلبیکنس کاندیدا در مخاط دهان سیگاریها گزارش شده است.
این نتایج با مطالعه De Azevedo Izidoro و همکاران(22) برروی 42 فرد غیرسیگاری و 58 فرد سیگاری مشابه است. در مطالعه نامبرده نیز علیرغم عدم تفاوت معنیدار در میزان کلونیزاسیون و جدا سازی کلی کاندیدا از بزاق افراد سیگاری و غیرسیگاری، میزان کلونیزاسیون و جداسازی گونه کاندیدا آلبیکنس از نواحی مختلف دهان افراد سیگاری به طور معنیداری کمتر از غیرسیگاریها بود. کاندیدا آلبیکنس از شایعترین عوامل کاندیدای فلور نرمال جدا شده از دهان در افراد سالم و همچنین در افراد دارای ضایعات کاندیدیازیس دهانی میباشد که حساسیت بیشتری نسبت به داروهای ضدقارچی معمول مانند نیستاتین و فلوکونازول دارد. به نظر میرسد که گونههای غیرآلبیکنس کمتر در حفره دهان افراد سالم کلونیزه میگردند، در حالی که در افراد دارای ریسک فاکتور زمینه ساز برای عفونت کاندیدایی مانند سیگاریها گونههای غیرآلبیکنس نیز قادر به کلونیزاسیون میباشند. نشان داده شده است که میزان فعالیت نابود کردن نوتروفیلها و مونوسیتها در افراد سیگاری علیه قارچها کمتر بوده، به علاوه کارایی بعضی فاکتورها و مکانیسمهای ایمنولوژیکی مانند IL-1beta، TNF-alpha و تولید نیتریک اکساید در افراد سیگاری کمتر از این فاکتورها در افراد مشابه غیرسیگاری است.(23)
بالاتربودن کلونیزاسیون گونههای غیرآلبیکنس کاندیدا در بزاق افراد سیگاری در مقایسه با افراد غیرسیگاری از این نظر دارای اهمیت است که گونههای غیرآلبیکنس نسبت به داروهای رایج ضدقارچی مانند فلوکونازول و بعضی آزولهای دیگر مقاوم هستند. لذا احتمال مزمن شدن ضایعات یا شکست درمان با داروهای رایج در افراد سیگاری بیشتر میشود و برای استراتژیهای درمانی باید مد نظر قرار گیرد.(24و23)همچنین Shin و همکاران(25) در مطالعه خود، یک ارتباط مهم میان مصرف سیگار و ناقل بودن کاندیدای دهانی نشان دادند و گزارش کردند هرچه فرد سیگاری مسنتر شده و میزان بیشتری سیگار مصرف کنند، احتمال ناقل بودن کاندیدا در دهان بیشتر میباشد؛ که این مورد با نتیجه مطالعه حاضر همخوانی دارد؛ به طوری که در گروه سیگاری در مطالعه حاضر نیز با افزایش سن به بالاتر از 60 سال، میزان کلونیزاسیون بالاتر کاندیدا در بزاق مشاهد شد. در این مطالعه تاثیر نقش همزمان استفاده از دنچر و کشیدن سیگار در کلونیزاسیون کاندیدایی بزاق بررسی شده است. در مطالعات مشابهی نقش کشیدن سیگار در افراد مبتلا به ایدز در بروز کاندیدیازیس دهانی بررسی شده است که کشیدن سیگار به عنوان یک ریسک فاکتور موثر و غیرمستقیم در میزان بروز این بیماری گزارش شده است.(27و26)
نتیجه گیری
نتایج مطالعه حاضر نشان داد علیرغم مشابه بودن میزان کشت مثبت و میانگین کلونیزاسیون کاندیدا در بزاق افراد سیگاری و غیرسیگاری، در دهان افراد سیگاری بیشتر گونههای غیرآلبیکنس کاندیدا جدا شد؛ لذا به نظر میرسد با توجه به مقاومت گونههای غیرآلبیکنس کاندیدا توجه بیشتری به کنترل و معاینه دهان این افراد لازم باشد.
پیشنهادات
پیشنهاد میشود مطالعاتی به منظور اندازهگیری بعضی فاکتورهای ایمونولوژیک موجود در دهان مانند SIgA (IgA ترشحی)، هیستاتین و لاکتوفرین در بزاق افراد سیگاری و غیرسیگاری انجام و با هم مقایسه گردند. این مطالعه میتواند به عنوان پایهای برای مطالعات وسیعتر، در جمعیتهای بزرگتر استفاده شود.
تشکر و قدردانی
از معاونت محترم فناوری و تحقیقات دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد به دلیل تصویب این پایان نامه و حمایت مالی آن و همچنین از سرکار خانم میرزایی که در انجام تستهای آزمایشگاهی ما را یاری نمودند کمال تشکر و قدردانی به عمل میآید.
این مقاله حاصل پایاننامه دانشجوی دکترای دندانپزشکی به شماره 534 میباشد و هزینه آن توسط معاونت فناوری و تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد تامین شده است.