Document Type : original article
Authors
1 Assistant Professor, Department of Oral and Maxillofacial Pathology, Faculty of Dentistry, Qom University of Medical Sciences, Qom, Iran
2 Assistant Professor, Department of Oral and Maxillofacial Pathology, Faculty of Dentistry, Mazandaran University of Medical Sciences, Sari, Iran
3 Dentist, Tehran, Iran
Abstract
Keywords
مقدمه
ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ ﭼـﺎﻟﺶهای ﺟﻤﻌﯿـﺖ ﺟﻬـﺎن در ﻗـﺮن 21 اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻌﺪاد ﺳﺎﻟﻤﻨﺪان در ﮐﺸﻮرﻫﺎی در ﺣﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﯾﺎﻓته است. ﺳﺮﻋﺖ ﭘﯿﺮ ﺷﺪن ﺟﻤﻌﯿت ﺑـﻪ دﻟﯿـﻞ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻋﻠـﻮم اﻗﺘـﺼﺎدی، اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﭘﺰﺷﮑﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﮐﺎﻫﺶ ﺳـﺮﯾﻊ ﻣﯿـﺰان ﻣـﺮگ و ﻣﯿﺮ و اﻓﺰاﯾﺶ اﻣﯿﺪ ﺑﻪ زندگی، کشورهای درﺣـﺎل ﺗﻮﺳـﻌﻪ را ﺑـﺎ ﻣﺸﮑﻼت ﻋﻤﺪه ﺑﻬﺪاﺷتی پیر ﺷﺪن ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣـﯽ کند. در سال 1950، تنها 10 درصد از جمعیت ایالات متحده آمریکا 65 ساله یا بالاتر بود، در حالیکه برآورد شده است که این مقدار تا سال 2030 به 20 درصد برسد.(1)
در ایران، در حدود 5 میلیون نفر بالای 60 سال وجود دارد.(2) این گروه سالمندان نیز مانند سایر رده های سنی جامعه به دریافت مراقبت های دندانپزشکی نیازمند هستند. افراد سالمند علاوه بر مشکلات دندانی و بیماری های پریودنتال، ممکن است دچار بیماری های درگیرکننده مخاط دهان نیز بشوند که این امر سبب ناراحتی و مشکلات مضاعف برای این افراد می شود. بی دندانی و به دنبال آن استفاده از پروتز متحرک می تواند باعث بروز بعضی ضایعات مخاطی دهانی (مثل استوماتیت ناشی از پروتز، التهاب گوشه لب، اپولیس فیشوراتوم و زخم تروماتیک) شود، که این ضایعات می توانند به دلیل پروتزهای اشتباه و نامناسب و همچنین عدم رعایت بهداشت کافی دهان باشد. از طرفی برخی ضایعات عروقی همانند واریکوزیتی و ضایعات پیش سرطانی (مانند اریتروپلاکیا) در افراد سالمند بیشتر از افراد عادی مشاهده می شود.(4و3)
بنابراین تشخیص زودرس و مناسب تغییرات مخاط دهان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده و به ارتقای درازمدت سلامت فرد سالمند کمک می کند.(3)
علیرغم بررسی های گوناگون در کشورهای مختلف هنوز اطلاعات کافی در مورد سلامت دهان افراد مسن در دسترس نیست، یک علت این امر آن است که این افراد قادر به شرکت در مطالعات اپیدمیولوژیک نیستند. همچنین سالمندان اغلب اعتقادی به معاینات دندانپزشکی ندارند و تغییر در سلامت مخاط دهان خود را به عنوان بخشی از روند کهنسالی پذیرفته اند.(5)
با توجه به بالا بودن میزان ضایعات دهانی در سالمندان و ریسک فاکتورهایی که در سالمندان وجود دارد (از جمله بیماری های سیستمیک، داروهای مصرفی، استفاده از پروتزهای متحرک، سابقه مصرف سیگار در گذشته و سن بالای آن ها) و همچنین با توجه به اینکه تاکنون هیچ مطالعه ای پیرامون این موضوع در سالمندان شهر بندرعباس صورت نگرفته است، مطالعه ی حاضر با هدف بررسی فراوانی ضایعات دهانی و ارتباط آن با ریسک فاکتورها در سالمندان آسایشگاه های شهر بندرعباس در سال 1397 انجام شد. کد اخلاق این طرح IR.HUMS.REC.1397.153 می باشد.
مواد و روش ها
مطالعه حاضر از نوع مقطعی بوده که به صورت توصیفی- تحلیلی در بازه زمانی شهریورماه تا آبان ماه سال 1397 انجام شد. جامعه آماری این مطالعه به صورت تمام شماری شامل تمامی سالمندان مقیم آسایشگاه های شهرستان بندرعباس بود که شرایط ورود به مطالعه ما را داشته و در مجموع 68 نفر بودند. معیار ورود در مطالعه حاضر، سالمندانی بودند که توانایی همکاری با تیم معاینه را داشتند و می توانستند دهان خود را باز کرده و در حین معاینه همکاری نمایند. قبل از انجام کار، مجوز های لازم و قانونی از سازمان بهزیستی کل استان گرفته شد و بعد از هماهنگی با مسئولین آسایشگاه، راجع به طرح به سالمندان توضیحات لازم داده شد و رضایت آنها جهت شرکت در طرح اخذ گردید. همچنین چک لیستی تهیه و تدوین شد و اطلاعاتی که از طریق معاینه کلینیکی بدست آمد به دقت ثبت گردید. در این چک لیست بی نام علاوه بر داده های دموگرافیک، نوع ضایعات دهانی، استفاده از دنچر، نوع دنچر، مدت زمان استفاده از آن، مصرف دخانیات و یا سابقه مصرف آن در سال های قبل، وجود بیماری سیستمیک زمینه ای ، مصرف داروهای خاص مرتبط و داشتن عادات خاص فردی نیز به دقت ثبت گردید. با کمک پرونده ی موجود در هر آسایشگاه اطلاعات لازم در فرمهای مربوطه درج گردید و سپس سالمندان به طور بالینی معاینه شدند.
برای انجام این معاینات کلینیکی از آینه دندانپزشکی یکبار مصرف، آبسلانگ و چراغ قوه با نور سفید و نور اتاق استفاده شد. همچنین از گاز استریل برای برداشتن دبری ها و بررسی ضایعات سفید استفاده شد و ضایعات در فرمهای مربوطه ثبت گردیدند.
در انتها، داده ها توسط نرم افزار آماری SPSS با ویرایش 20 و آزمونهای Mann-Whitney، Fisher exact test و ِChi- square مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و P-value کمتر از 05/0 معنی دار در نظر گرفته شد.
یافته ها
از بین 68 سالمند شرکت کننده در مطالعه حاضر، 42 نفر (8/61 درصد) مرد و 26 نفر (2/38 درصد) زن بودند و میانگین سنی افراد 59/70 سال بود.
میانگین مدت زمان اقامت افراد در آسایشگاه 33/6 سال بود که کمترین مدت زمان آن 1 سال و بیشترین زمان 28 سال بود.
از نظر وجود بیماری سیستمیک، 53 نفر (9/77 درصد) دارای بیماری سیستمیک و 15 نفر (1/22 درصد) سالم بودند. در بین افراد دارای بیماری سیستمیک، شایعترین موارد شامل دمانس (40 درصد)، فشارخون بالا (22 درصد) و دیابت (21 درصد) بود و تمامی این بیماران سابقه مصرف داروهای مرتبط با بیماری را داشتند.
همچنین تنها 10 نفر (7/14 درصد) از سالمندان دارای دنچر کامل بودند و سایرین علیرغم بی دندانی فاقد دنچر بودند. ضایعات دهانی مشاهده شده در افراد دارای دنچر، آنگولار چلایتیس و یک مورد تروماتیک اولسر بود.
در بررسی عادات دهانی خاص در بین سالمندان نیز 6 نفر (8/8 درصد) عادت جویدن لب و 16 نفر (5/23 درصد) عادت مصرف تنباکوی جویدنی داشتند و 46 نفر (6/67 درصد) فاقد عادت دهانی خاص بودند.
جدول 1 توزیع فراوانی ضایعات دهانی در سالمندان را به تفکیک ضایعه نشان می دهد. مطابق این جدول، بیشترین ضایعه ای که در این سالمندان مشاهده شد، پیگمانتاسیون (6/42 درصد) و کمترین ضایعات کراتوز اصطکاکی، کاندیدیازیس و تروماتیک اولسر بودند. پیگمنتاسیون اکثرا به صورت منتشر مشاهده گردید. همچنین مطابق جدول 2 شایعترین مکان برای بروز ضایعات، لثه و ریج آلوئولار (7/31 درصد) و کمترین مکان، سالکوس لبیال و باکال بود.
در مطالعه حاضر 28 نفر از مردان (7/66درصد) و 19 نفر از زنان (1/73درصد) دارای ضایعه بودند که از نظر آماری اختلاف معنی داری بین دو گروه مشاهده نشد.
همچنین ارتباط معنی داری بین سن سالمندان (425/0(P= و مدت زمان اقامت آنها در آسایشگاه (561/0(P= با حضور ضایعات دهانی مشاهده نشد.
جدول 3 ارتباط بین وجود ضایعات دهانی با متغیرهای مختلف را نشان می دهد. مطابق این جدول اختلاف آماری معنی داری بین حضور ضایعات با جنس (578/0(P=، وجود بیماری سیستمیک )816/0(P=، استفاده از دنچر (122/0(P=و عادات دهانی خاص (656/0(P= وجود نداشت و تنها بین مصرف سیگار و حضور ضایعات ارتباط آماری معنی داری وجود داشت (034/0(P=.
جدول 1 : توزیع فراوانی ضایعات دهانی در سالمندان ساکن در آسایشگاه های شهر بندرعباس
|
(درصد) تعداد |
نوع ضایعه |
|
(6/42) 29 |
پیگمانتاسیون |
|
(1/22) 15 |
زبان شیاردار |
|
(2/13) 9 |
آنگولارچلایتیس |
|
(3/10) 7 |
ملانوزیس سیگاری |
|
(8/8) 6 |
پلاک سفید |
|
(4/7) 5 |
زبان باردار |
|
(5/1) 1 |
کراتوز اصطکاکی |
|
(5/1) 1 |
کاندیدیازیس |
|
(5/1) 1 |
تروماتیک اولسر |
جدول 2 : توزیع فراوانی محل ضایعات دهانی در بین سالمندان ساکن در آسایشگاه های شهر بندرعباس
|
(درصد) تعداد |
مکان ضایعات |
|
(7/31) 20 |
لثه و ریج آلوئول |
|
(4/25) 16 |
زبان |
|
(9/15) 10 |
مخاط باکال |
|
(3/14) 9 |
لب و گوشه دهان |
|
(0/8) 5 |
کام |
|
(7/4) 3 |
سالکوس لبیال و باکال |
جدول 3 : توزیع فراوانی حضور ضایعات در سالمندان ساکن در آسایشگاههای شهر بندرعباس به تفکیک برخی ویژگی های افراد تحت مطالعه
|
P-value آزمون کای دو |
آماره آزمون |
عدم وجود ضایعه |
وجود ضایعه |
|
|
|
(درصد) تعداد |
(درصد) تعداد |
||||
|
578/0 |
309/0 |
(3/33) 14 |
(7/66) 28 |
مرد |
جنس |
|
(9/26) 7 |
(1/73) 19 |
زن |
|||
|
816/0 |
054/0 |
(2/30) 16 |
(8/69) 37 |
دارد |
بیماری سیستمیک |
|
(3/33) 5 |
(7/66) 10 |
ندارد |
|||
|
034/0 |
483/4 |
(1/11) 2 |
(9/88) 16 |
دارد |
مصرف سیگار |
|
(0/38) 19 |
(0/62) 31 |
ندارد |
|||
|
122/0 |
395/2 |
(0/10) 1 |
(70/90) 9 |
دارد |
دنچر |
|
(5/34) 20 |
(5/65) 38 |
ندارد |
|||
|
656/0 |
199/0 |
(6/32) 15 |
(4/67) 31 |
دارد |
عادات دهانی |
|
(3/27) 6 |
(7/72) 16 |
ندارد |
|||
بحث
در مطالعه حاضر، 1/69درصد سالمندان ساکن در خانه های سالمندان شهر بندرعباس دارای ضایعات دهانی بودند. این میزان در مطالعات مختلف متفاوت بود. در مطالعه ملکی و همکاران(6) 6/77درصد، مطالعه مطلب نژاد و همکاران(3) 84درصد، مطالعه شیربیگی و همکاران(7) 97درصد، مطالعه مظفری و همکاران(8) 99درصدو مطالعه Al-Maweri و همکاران(9) در کشور یمن 1/77درصدسالمندان دارای ضایعات دهانی بودند.
هرچند در مطالعاتی نیز این میزان کمتر گزارش شد. اولیاء و همکاران در یزد فراوانی ضایعات دهانی در سالمندان را 8/34 درصد نشان دادند.(10) همچنین در مطالعه Yadav و همکاران(11) در شهر دهلی هند 44درصدو در مطالعه Taiyeb Ali و همکاران(12) نیز 8/22 درصدسالمندان دارای ضایعه دهانی بودند. نرخ شیوع متفاوت در مطالعات مختلف می تواند به علت تفاوتهای فرهنگی، عادات دهانی و حتی ژنتیکی افراد مورد مطالعه باشد که مقایسه این نتایج با یکدیگر را مشکل می سازد.
همانطور که اکثرا انتظار می رود با افزایش سن، شیوع ضایعات دهانی نیز بیشتر می شود. چرا که به صورت کلی ضایعات بدخیم و پیش بدخیم در سنین بالا فراوانی بیشتری دارند. از طرف دیگر بسیاری از ضایعات دهانی بر اثر بیماری های مختلف، مصرف دارو و استفاده از پروتز ایجاد می شود که متاثر از سن می باشد.(13) با این حال در این مطالعه در بررسی ارتباط بین سن و ضایعات دهانی رابطه معنی داری مشاهده نشد. در مطالعه Ferreira و همکاران(14) و اولیاء و همکاران(10) نیز رابطه معنی داری بین سن و ضایعات دهانی به دست نیامد که با نتیجه این مطالعه همسو بود.
در مطالعه ما تفاوتی در شیوع ضایعات دهانی در مردان و زنان سالمند مشاهده نشد که از این نظر مطابق مطالعات مظفری(8)، اولیا(10) و Corbet(15) می باشد. در مطالعات مختلف نتایج متفاوتی از این نظر به دست آمده است، در برخی مطالعات(16و14) شیوع بالاتر ضایعات دهانی در زنان مشاهده شد. هرچند که در مطالعات دیگری(18و17و9و4و3) ضایعات در مردان شایعتر از زنان بود که علت احتمالی آن مصرف بیشتر دخانیات در آقایان نسبت به خانم ها ذکر شده بود.
در مطالعه حاضر شایعترین ضایعه ی مشاهده شده در سالمندان، پیگمانتاسیون (6/42 درصد) بود و پس از آن ضایعات زبان شیاردار (1/22 درصد) و آنگولار چلایتیس (2/13 درصد) قرار داشت. در مطالعه مظفری و همکاران(8) شایعترین ضایعه مشاهده شده زبان شیاردار بود و پس از آن گلوسیت آتروفیک و واریس زیر زبانی بوده است. در مطالعه ملانیا و همکاران(18) نیز شایعترین ضایعات دهانی به ترتیب شامل زبان شیاردار (6/55 درصد)، واریکوزیتی (7/46 درصد) و پیگمنتاسیون (7/26 درصد) بود.
در مطالعه شیربیگی و همکاران(7) شایعترین ضایعات دهانی شامل زبان شیاردار (8/37 درصد)، واریکوزیتی (1/34 درصد) و پیگمنتاسیون منتشر (9/18 درصد) بود.
در مطالعه Taiyeb Ali و همکاران(12) بیشترین ضایعات مشاهده شده به ترتیب شامل ضایعات زبانی (7/10 درصد)، پیگمانتاسیون (9/4 درصد) و ضایعات سفید (3/4 درصد) بود و ضایعات مرتبط با دنچر کمتر دیده شدند. در مطالعه Corbet و همکاران(15) بر روی سالمندان چینی غیرآسایشگاهی، ضایعات شایعتر شامل واریکوزیته زبان، کراتوزیس اصطکاکی در مخاط باکال، استوماتیت دنچری در کام و اپولیس فیشوراتوم در وستیبول باکال فک بالا و پائین بود. در مطالعه Yadav و همکاران(11) در سال 2018 در شهر دهلی هند نیز از نظر شیوع ضایعات، لکوپلاکی (0/15 درصد) بیشترین شیوع را داشت و پس از آن زخم (63/11 درصد) و آبسه (03/6 درصد) گزارش شد.
در مطالعه Al-Maweri و همکاران(9) نیز شایعترین ضایعات یافت شده شامل زبان شیاردار (2/34 درصد)، تومور های خوش خیم (1/17 درصد) و زبان مودار (5/16 درصد) بود. به نظر می رسد ژنتیک، آلرژی، عادات و نقایص تغذیه ای از جمله دلایل تفاوتهای مشاهده شده در مطالعات مختلف است. در مطالعه حاضر پیگمنتاسیون منتشر شایعترین ضایعه مشاهده شده بود که به نظر می رسد با توجه به شرایط اقلیمی منطقه و پوست تیره تر افراد، این پیگمنتاسیون ژنتیکی و فیزیولوژیک بوده و قابل انتظار می باشد. در مورد زبان شیاردار نیز نقایص تغذیه ای و کمبود ویتامین ها می تواند از جمله دلایل شیوع بالاتر آن در مطالعه ما باشد. متاسفانه در مطالعه حاضر تنها 10 نفر (7/14 درصد) از سالمندان دارای دنچر بودند و تعداد زیادی از سالمندان علیرغم شرایط بی دندانی فاقد دنچر بوده که مشکلات جویدن و تغذیه ای را برای آنها به همراه داشت.
در مطالعه ما شایعترین مکان برای بروز ضایعات، لثه و ریج آلوئولار (7/31 درصد) و پس از آن زبان (5/23 درصد) بوده و کمترین مکان، سالکوس لبیال و باکال بود. شایعترین مکان در مطالعه ملانیا و همکاران، زبان(18) و در مطالعه مطلب نژاد و همکاران(3)، زبان و پس از آن کام بود. در مطالعه Yadav و همکاران(11) نیز شایعترین محل، مخاط باکال گزارش گردید (25/20 درصد)، و پس از آن آلوئولار ریج و لثه (75/7 درصد) و زبان (74/4 درصد) قرار داشتند.
همانند مطالعه مظفری و همکاران(8) و همچنین ملانیا و همکاران(18)، دمانس شایعترین بیماری مشاهده شده در بین سالمندان مطالعه ما بود. شیوع بالاتر دمانس میتواند نشانه این واقعیت باشد که نگهداری از سالمندان با توجه به فرهنگ جامعه ما بیشتر در خانه و در کنار فرزندان صورت می گیرد و تنها در صورتی که افراد دارای بیماری شدید از جمله دمانس یا ناتوانی باشند به آسایشگاه سپرده می شوند.
در مطالعه حاضر 18 نفر از جمعیت مورد بررسی سیگاری بودند که از این میان 16 نفر (04/34 درصد) ضایعه دهانی داشتند و در بررسی ارتباط بین مصرف سیگار و وجود ضایعه این ارتباط معنی دار مشاهده شد. در مطالعات مظفری و همکاران(8)، Al-Maweri و همکاران(9) و مطلب نژاد و همکاران(3) نیز بین استفاده از سیگار در سالمندان و وجود ضایعات دهانی ارتباط معنی داری دیده شد. همچنین در مطالعات Lin و همکاران(17) و Van-Wyk و همکاران(4) نیز ارتبط معنی داری بین مصرف سیگار و شیوع ضایعات مخاطی دهان مشاهده شد که مشابه مطالعه ما می باشد.
هرچند بر خلاف مطالعه حاضر در برخی مطالعات ارتباط معنی داری بین استفاده از سیگار و وجود ضایعات دیده نشد.(18و15و10و7) از جمله دلایل این تفاوت می تواند وجود تعداد کمتر افراد سیگاری در نمونه های سایر مطالعات نسبت به جمعیت مورد مطالعه ما باشد.
از بین 47 نفری که دارای ضایعه بودند، 9 نفر (14/19 درصد) دنچر داشتند و 38 نفر (85/80 درصد) از دنچر استفاده نمی کردند که ارتباط آماری معنی دار بین حضور ضایعات و دنچر یافت نشد. برخلاف مطالعه ی حاضر در مطالعه ی مطلب نژاد و همکاران(3)، Corbet و همکاران(15) و Lin و همکاران(17) بین این دو متغیر ارتباط معنی دار دیده شد. در مطالعه Molania و همکاران(18) نیز در مجموع ارتباط معنی داری بین دنچر با ضایعات دهانی یافت نشد، هرچند که ارتباط بین دنچر و ضایعات مرتبط با آن یافت شد. به نظر می رسد که استفاده از دنچر با کیفیت نامناسب و بهداشت پائین با ایجاد ضایعات دهانی مرتبط باشد و از جمله دلایل معنی دار نشدن این ارتباط در مطالعه حاضر می توان به کم بودن تعداد افراد دارای دنچر (تنها 7/14 درصد) اشاره نمود.
نتیجه گیری
سلامت دهان و دندان نقش مهمی در کیفیت زندگی سالمندان دارد. افزایش فراوانی بعضی ضایعات دهانی در افراد مسن، لزوم برنامه ها ی مرتبط با سلامت دهان آنها را ضروری می سازد. بنابراین توصیه می گردد که معاینات و مراقبتهای دهانی منظم افراد مسن به عنوان جزیی از خدمات بهداشتی و پزشکی آنها در اولویت قرار گیرد.
تشکر و قدردانی
مقاله حاضر حاصل پایان نامه ی دکترای عمومی با شماره 261 مصوب دانشکده دندانپزشکی بندرعباس می باشد که بدین وسیله از همکاری تمامی عوامل سپاسگزاری می گردد. همچنین نویسندگان این مقاله مراتب قدردانی خود را از مسئولین آسایشگاههای بندرعباس و سالمندان عزیز این مراکز ابراز می نمایند.
)