نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد، مرکز تحقیقات علوم دندانپزشکی، گروه اندودانتیکس، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران
2 استادیار، مرکز تحقیقات علوم دندانپزشکی، گروه اندودانتیکس ، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران
3 استادیار، مرکز تحقیقات علوم دندانپزشکی، گروه جراحی دهان، فک و صورت، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران
4 دستیار تخصصی اندودانتیکس ، کمیته پژوهش های دانشجویی، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران
5 دانشجوی دندانپزشکی، کمیته پژوهش های دانشجویی، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction: Precise knowledge of the location of the apical constriction is essential to root canal treatment and long-term prognosis. Considering the differences in the apical constriction and size of the roots in single- and multiple-root teeth in various races, examination and comparison of the location of the apical constriction in single-root and multiple-root teeth are of paramount importance. The present studies aimed to measure and compare the distance of the apical constriction from the apical foramen and anatomical apex in single-root and multiple-root teeth.
Materials and Methods: In this cross-sectional study, 60 roots of single-rooted teeth and 60 roots of multiple-rooted teeth were collected from the patients referring to the health centers in Isfahan, Iran. After cleansing and disinfecting the surface of the roots, the surface of the teeth was washed with hypochlorite. Based on the direction of the apical foramen, a longitudinal cut was made in the same direction, and the roots were examined microscopically at the magnification of 25. Following that, the distance of the apical constriction from the apical foramen and anatomical apex was measured using a digital camera. In addition, mean and standard deviation of the obtained distance values were determined. Distances in the single-root and multiple-root teeth were compared using independent t-test, at the significance level of Results: Mean distance between the apical constriction and apical foramen was 0.86±0.33 mm in the single-root teeth and 0.072±0.27 mm in the multiple-root teeth. Mean distance between the apical constriction and anatomical apex was 1.14±0.36 mm in the single-root teeth and 1.03±0.36 mm in the multiple-root teeth. Moreover, the results of independent t-test showed the distance of the apical constriction from the apical foramen to be significant between single-root and multiple-rooted teeth (P=0.013). However, the distance between the apical constriction and anatomical apex was not considered significant in single-root and multiple-root teeth (P=0.095).
Conclusion: According to the results, the termination of root canal treatment should be 0.86 and 0.024 mm shorter than the apical foramen, while it should be 1.14 and 1.03 mm shorter than the anatomical apex in single-root and multiple-root teeth, respectively.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
هدف اصلی درمان ریشه پاکسازی بیومکانیکی اتاقک پالپ و کانال های ریشه و آماده سازی سیستم کانال ریشه می باشد. پاکسازی و فرم دهی ناکافی ناحیه اپیکال اغلب منجر به باقی ماندن بقایای بافت آلوده و دبری های نکروتیک در کانال می شود. حضور این محرک ها در ناحیه اپیکال می تواند منجر به التهاب پری اپیکال پایدار و شکست درمان ریشه متعاقب آن شود.(1)
اپیکالی ترین و باریک ترین قسمت کانال ریشه را تنگه اپیکال می نامند. کانال بعد از این ناحیه، عریض تر شده و فورامن اپیکال اصلی نامیده می شود.(2) ﻣﺴﻴﺮ اﺻﻠﻲ ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ ﭘﺎﻟﭗ دﻧﺪان و ﻟﻴﮕﺎﻣﺎن ﭘﺮﻳﻮدﻧﺘﺎل در همه ی دﻧﺪان ها از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﻮراﻣﻦ ﻫﺎی اﭘﻴﻜﺎل و ﻟﺘﺮال اﺳﺖ و درﻣﺎن ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ آﻣﻴﺰ ﻛﺎﻧﺎل رﻳﺸﻪ هنگامی حاصل می شود که کلیه مسیرهای موجود در ریشه ی دندان، تمیز و پاکسازی شوند، که این امر بدون تعیین دقیق طول کارکرد میسر نمی باشد.(3) مکان دقیق پایان کارکرد و سپس پر کردن کانال می تواند روی نتیجه کار موثر باشد. محققین با بررسی بافت‌های پری رادیکولار به این نتیجه رسیده‌اند که بهترین پیش آگهی هنگامی حاصل می‌شود که درمان ریشه در محل اتصال عاج و سمان ( CDJ )ختم شود، هرچند تعیین محل دقیق آن میسر نمی‌باشد. در این صورت تنگه اپیکالی محل مناسب و قابل اطمینان برای ختم درمان ریشه محسوب می‌شود.(4) روش‌های نوین تعیین طول کانال مثل اپکس یاب الکترونیکی نیز این ناحیه را به عنوان محل ختم درمان معرفی می‌کنند.(5)تمامی تکنیک های مدرن آماده سازی کانال توانایی خود را به کار گرفته اند تا سدی طبیعی بین محتوای کانال و بافت های اپیکال ایجاد کنند.(6)
فورامن اپیکال معمولا با آپکس آناتومیک مرتبط نیست و به صورت جانبی در مسیری که معمولا 2 – 5/0 میلی متر کرونالی تر از آپکس آناتومیک است، منحرف شده است.(2) علاوه بر این عواملی، چون سن و تحلیل ریشه می توانند بر موقعیت تنگه اپیکال مؤثر باشند. به عبارتی با گذشت زمان و افزایش رسوب سمان در ناحیه اپیکال، فاصله تنگه از فورامن اپیکال بیشتر می گردد.(3) تنگه اپیکال ممکن است تنگه واحد (simple constriction)، تنگه قیفی شکل (tapering constriction)، چند تیکه (multiple constriction) یا موازی (parallel constriction) باشد و در موارد اندکی توسط سمان و عاج ترمیمی پر شده است.(6)
روش های متفاوتی جهت بررسی مورفولوژی دندان از قبیل دکلسیفیکاسیون دندان و تزریق رنگ، سکشن دندان ومطالعات رادیوگرافیin vitro (7)، تکنیک های رادیوگرافی جایگزین(8)و ارزیابی رادیوگرافی با ماده حاجب
(contrast media)(9) مورد استفاده قرار گرفته است. تکنیک های رادیوگرافی مدرن مثل توموگرافی کامپیوتری اسپیرال و توموگرافی کامپیوتری میکرو در ایجاد تصمیم درست بسیار کمک کننده است.(11, 10)علیرغم دقت آنها این تکنیک رادیوگرافی مدرن نیازمند تجهیزات گران قیمت می باشد.(12)
با توجه به اهمیت تعیین طول دقیق کارکرد(4)و متفاوت بودن سیستم کانال ریشه در نژاد‌های مختلف(13, 14) و همچنین تفاوت در قطر ریشه‌ی دندانهای تک ریشه و چند ریشه(15)، مطالعه حاضر با هدف تعیین فاصله بین تنگه اپیکال تا مرکز فورامن اپیکال و اپکس آناتومیک و مقایسه دندانهای تک و چند ریشه، انجام شد.
مواد و روش ها
در ﺑﺮرﺳﻲ مقطعی حاضر، تعداد 120 دندان ، شامل60 دندان تک ریشه قدامی و 60 دندان مولر از دانشکده ی دندان پزشکی، کلینیک ها و مطب های خصوصی استان اصفهان جمع آوری شد. جهت تعیین حجم نمونه از نتایج مطالعه پایلوت استفاده شد. با توجه به نتایج مطالعه پایلوت، اختلاف1/0 میلیمتر بین میانگین فاصله تنگه اپیکال و اپکس آناتومیک در دو گروه تک ریشه و چند ریشه با انحراف معیار 25/0 در نظر گرفته شد. که با در نظر گرفتن 05/0=α و توان 80 درصد، حجم نمونه نهایی، 120 مورد (60 مورد در هر گروه) برآورد شد.
دندان‌ها دارای تـاج نسبتآ سـالم و نیـز، ریـشه ی سـالم و بدون تحلیل و شکستگی بودند و علت کشیدن دندان ها بیشتر مشکلات پریودونتال و انجام ارتودنسی بود. تشخیص این دندان ها به عنوان تک ریشه و چند ریشه توسط دو متخصص اندودنتیکس به صورت جداگانه با استفاده از معیار Woefel (16) صورت پذیرفت. تنها دندان هایی که مورد تایید هر دو نفر بودند، وارد مطالعه شدند. دندان های انتخاب شده از هر گونه بافت نرم، قطعات استخوانی و جرم از طریق جرم گیری با اسکیلر دستی (D&P, Pakistan) پاکسازی شدند. سپس برای ضدعفونی کردن، در هیپوکلریت سدیم 5/2 % (ارکید، تهران، ایران) به مدت 2 روز قرار داده شدند و سپس با آب جاری به مدت 4 ساعت شسته شدند و قبل از آنالیز در فرمالین 10% (پارس شیمی، تهران، ایران) قرار گرفتند.
برای تعیین موقعیت تنگه اپیکال به صورت زیر عمل شد.
ابتدا تاج هریک از دندان ها با استفاده از دیسک الماسی(D+Z , Frankfurt , Germany) برای اکسپوز شدن سیستم کانال ریشه، سکشن داده شد و با هیپوکلریت سدیم 5/2 ٪ شست و شو داده شد. اگر فورامن اپیکال در ناحیه ی مزیال یـا دیستال بود، برش ها مزیودیستالی و در مـواردی کـه فورامن اپیکال در ناحیه ی باکال یـا لینگـوال بود، بـرش هـا باکولینگوال داده شدند. اگـر دنـدان دو فـورامن اپیکال داشـت، حتماً برش باکولینگوال داده شـد تـا هــر دو کانــال دنــدان بررسی شده باشد. قسمت‌های برش خورده ریشه‌ی دندان‌ها با اسپاتول مدلاژ (Schular Ulm , Germany) به دو قسمت تقسیم شدند. قسمت برش خورده زیر استریومیکروسکوپ (Hp, California, USA) با بزرگنمایی 25 مشاهده شد و فاصله ی تنگه اپیکال تا فورامن اپیکال و آپکس آناتومیک با استفاده از دوربین دیجیتال
(Motic instruments Inc, California , USA) و برنامه Motic image plus 2.0 ml (Motic Instruments Inc , California , USA ) بر حسب میلی متر اندازه گیری و بررسی شد. در شکل 2 و 1 نمای میکروسکوپی اپکس، تنگه اپیکال(AC)، اپکس آناتومیک(AA)، فورامن اپیکال(AF) و دندان تک و چند ریشه، داده ها با
SPSS 18.0.0 (IBM , New York , USA) آنالیز شدند.میتگین و انحراف معیار فاصله تنگه اپیکال از فورامن اپیکال و اپکس آناتومیک، میانگین، انحراف معیار گرفته شد و ثبت گردید. آزمون T مستقل برای مقایسه فاصله های اندازه گیری شده استفاده شد. سطح معنی داری کمتر از 05/0 در نظر گرفته شد.
شکل1: نمای میکروسکوپی اپکس دندان چند ریشه، تنگه اپیکال(AC)، اپکس آناتومیک(AA)، فورامن اپیکال(AF)
شکل2: نمای میکروسکوپی اپکس دندان تک ریشه، تنگه اپیکال(AC)، اپکس آناتومیک(AA)، فورامن اپیکال(AF)
یافته ها
میانگین فاصله بین تنگه اپیکال و فورامن اپیکال در ریشه‌ی دندانهای تک ریشه 33/0±86/0 میلی متر و در ریشه‌ی دندانهای چند ریشه 27/0±72/0 میلی متر بود (جدول 1). همچنین میانگین فاصله بین تنگه اپیکال و آپکس آناتومیک در ریشه‌ی دندانهای تک ریشه 36/0±14/1 میلی متر و در ریشه‌ی دندانهای چند ریشه 36/0±03/1 میلی متر بود.(جدول 2)
بین میانگین فاصله‌ی تنگه اپیکال و فورامن اپیکال در دندانهای تک ریشه با چند ریشه، اختلاف آماری معنی دار بود 013/0 P-value = ولی بین میانگین فاصله‌ی تنگه اپیکال و آپکس آناتومیک در دندانهای تک ریشه با چند ریشه اختلاف معنی داری وجود نداشت095/0 P-value=
جدول 1: میانگین و انحراف معیار فاصله بین تنگه اپیکال و فورامن اپیکال (میلیمتر)
|
|
میانگین |
انحراف معیار |
P-value |
|
تک ریشه |
8694/0 |
3314/0 |
013/0 |
|
چند ریشه |
7263/0 |
2777/0 |
جدول2: میانگین و انحراف معیار فاصله بین تنگه اپیکال و آپکس آناتومیک (میلیمتر)
|
|
میانگین |
انحراف معیار |
P-value |
|
تک ریشه |
1403/1 |
3645/0 |
095/0 |
|
چند ریشه |
0316/1 |
3634/0 |
بحث
یکی از اهداف مهم درمان اندودانتیکس پاکسازی بیومکانیکی سیستم کانال ریشه می باشد. مفهوم پاکسازی بیومکانیکی شامل حذف مکانیکی، حل شیمیایی و بی اثر کردن محتوای کانال می باشد؛ از طرف دیگر این پاکسازی باید در محدوده کانال ریشه بدون تجاوز به ناحیه آپیکال صورت گیرد. تنگه اپیکالی محل مناسب و قابل اطمینان برای ختم درمان ریشه محسوب می‌شود.(4) از طرف دیگر تعیین محل دقیق تنگه اپیکال بسیار مشکل است. بررسی‌های اندکی درباره‌ی این ناحیه، در نژاد ایرانی انجام شده است. بنابراین تعیین فاصله بین تنگه اپیکال تا مرکز فورامن اپیکال و اپکس آناتومیک در دندانهای چند ریشه و تک ریشه حائز اهمیت است.
Dummer و همکاران(6) بر روی تنگه ی اپیکال دندان های سانترال، لترال، کانین و پرمولر، بررسـی هـایی را انجام دادند. میـانگین فاصـله ی اپکــس آناتومیک تــا تنگــه ی اپیکــال، 89/0 میلــی متــر بــود. همچنین Arora و Tewari(17) فورامن اپیکال را در دندان های خلفی که اغلب چند ریشه هستند مورد بررسی قرار دادند و میانگین فاصله تنگه اپیکال تا آپکس آناتومیک 99/0- 63/0 میلی متر بود. ناصری و همکاران (18) با بررسی دندان های پره مولر دوم ماگزیلا، میانگین فاصله تنگه اپیکال تا آپکس آناتومیک را 9/0 میلی متر گزارش کردند. Marroquín و همکاران (19) میانگین فاصله تنگه اپیکال تا آپکس آناتومیک در دندان های مولر مندیبل و ماگزیلا را به ترتیب 86/0 و 00/1 میلی متر گزارش کردند. (جدول3)
در مطالعه حاضر میانگین فاصله‌ی تنگه اپیکال تا آپکس آناتومیک در دندانهای تک ریشه 14/1 میلیمتر و در دندان های چند ریشه 03/1 میلیمتر گزارش گردید.
Kuttle(3) مشاهده کرد که فاصله‌ی میان تنگه اپیکال و فورامن اپیکال در افراد 18 تا 25 سـال، 524 میکرون و در افراد بالای 55 سال، 659 میکـرون بود. Stein و همکاران(20) این فاصله را 91/0 میلی متر گزارش کردند (جدول3).
در مطالعه حاضر میانگین فاصله‌ی تنگه اپیکال تا فورامن اپیکال در دندان های تک ریشه 86/0 میلی متر و در دندان های چند ریشه 72/0 میلی متر گزارش گردید. نتایج به دست آمده از چند بررسی بالا با نتایج بررسی کنونی همخوانی داشته است.
البته نتایج مطالعه حاضر با برخی مطالعات دیگر مشابه نبود. برای مثال، Piasecki و همکاران(21) دندانهای تک ریشه پره مولر را مورد بررسی قرار دادند و فاصله تنگه اپیکال تا فورامن اپیکال را 59/0 میلی متر گزارش کردند که کم بودن شمار نمونه ها در مطالعه‌ی پیاسکی و همچنین دقیق بودن ابزار‌های اندازه‌گیری مورد استفاده در مطالعه حاضر نسبت به مطالعه می تواند تا اندازه‌ای
می تواند، اختلاف اندک بین این دو مطالعه را توضیح دهد.
همچنین Hassanien و همکاران(22) میانگین فاصله تنگه اپیکال و فورامن اپیکال را در دندان های پرمولر مندیبل، 2/1 میلی متر گزارش کردند که بیشتر بودن این فاصله در مطالعه وی ممکن است به دلیل دقیق نبودن روش انجام مطالعه و کم بودن شمار نمونه ها باشد.
جدول3: مطالعات پیشین در مورد تنگه اپیکال، فورامن اپیکال و آپکس آناتومیک
|
مطالعه |
سال |
دندان مورد مطالعه |
فاصله مورد بررسی |
میزان فاصله‌ی اندازه‌گیری شده |
|
piasecki |
2016 |
تک ریشه پرمولار |
فورامن اپیکال تا تنگه اپیکال |
59/0 میلی متر |
|
ناصری و همکاران |
2012 |
پرمولر دوم ماگزیلا |
اپکــس آناتومیک تــا تنگــه ی اپیکــال |
9/0 میلی متر |
|
Arora و Tewari |
2009 |
دندان های خلفی |
اپکــس آناتومیک تــا تنگــه ی اپیکــال |
99/0- 63/0 میلی متر |
|
Hassanien و همکاران |
2008 |
پرمولر مندیبل |
فورامن اپیکال تا تنگه اپیکال |
2/1 میلی متر |
|
Marroquín و همکاران |
2004 |
دندان های مولر مندیبل و ماگزیلا |
اپکــس آناتومیک تــا تنگــه ی اپیکــال |
86/0 و 00/1 میلی متر |
|
Stein و همکاران |
1991 |
ذکر نشده |
فورامن اپیکال تا تنگه اپیکال |
91/0 میلی متر |
|
Dummer و همکاران |
1984 |
سانترال، لترال، کانین وپرمولار |
اپکــس آناتومیک تــا تنگــه ی اپیکــال |
89/0 میلــی متــر |
|
Kuttler |
1955 |
دندانهای قدامی و خلفی |
فورامن اپیکال تا تنگه اپیکال |
افراد 18 تا 25 سال ،524 میکرون و در افراد بالای 55 سال، 659 میکـرون |
در مطالعه حاضر، میانگین فاصله‌ی تنگه اپیکال و فورامن اپیکال در دندانهای تک ریشه با چند ریشه، دارای معنی دار بود که ممکن است به دلیل تفاوت قطر ریشه در دندانهای تک ریشه و چند ریشه در یک سوم اپیکالی ریشه باشد. اما در این مطالعه میانگین فاصله‌ی تنگه اپیکال و اپکس آناتومیک در دندانهای تک ریشه با چند ریشه، معنی‌دار نبود. ختم پر کردن کانال در دندان ها، تنگه اپیکال در نطر گرفته می‌شود.(4) همچنین اپکس‌یاب الکترونیکی هم همین ناحیه را برای حد اپیکالی آبچوریشن نشان می‌دهد.(23) اما بعضی از کلینیسین‌‌ها بر اساس رادیوگرافی حد اپیکالی آبچوریشن را تعیین می‌کنند. متغیر تک یا چند ریشه بودن دندان نباید در قضاوت کلینیسین بر روی محل ختم آبچوریشن بر اساس رادیوگرافی موثر باشد.
مطالعه حاضر با به کار گیری وسایل و ابزار‌های نوین مشاهده و انداره‌گیری از قبیل، دوربین دیجیتال و برنامه Motic image، بسیار دقیق‌تر از اندازه‌گیری‌های مطالعات پیشین است که توسط ابزار‌های دستی انجام می‌گرفت. همچنین با استفاده از برش طولی ریشه دندان، قادر بودیم به صورت مستقیم قسمت‌های مختلف آپکس ریشه را مشاهده و اندازه گیری کنیم. این در حالی است که اکثر مطالعات پیشین توسط رادیوگرافی و دکلسیفیکاسیون دندان و تزریق رنگ انجام گرفته بود که قادر به مشاهده مستقیم قسمت‌های مختلف ریشه و کانال دندان نبودند.
یکی از محدودیت‌های مطالعه حاضر، سن تکاملی دندان بود. از آنجا که با افزایش سن، رسوب سمان در ناحیه اپکس بیشتر می‌شود و فاصله تنگه اپیکال از فورامن اپیکال افزایش می‌یابد. بنابراین یک متغیر تاثیر گذار سن رویشی دندان می‌باشد که در عمل، امکان بررسی دندان‌هایی با سن تکاملی یکسان وجود نداشت. مشکل دیگر، تنوع آناتومیکی در ریشه‌ی دندانهای افراد است. (13, 14) با این که در مطالعه حاضر سعی شد دندان‌ها از استان اصفهان تهیه شود، امکان حذف گوناگونی درون نژادی امکان پذیر نبود. پیشنهاد می‌شود جهت کم اثر کردن متغیر های فوق، مطالعات مشابه با حجم نمونه بالاتر انجام شود.
نتیجه گیری
بر اساس نتایج این مطالعه، که میانگین فاصله بین تنگه اپیکال و فورامن اپیکال در دندانهای تک ریشه 86/0 میلی متر و در دندان های چند ریشه 72/0 میلی متر می‌باشد و از آنجا که درمان های کانال ریشه هنگامی پروگنوز بهتری دارند که درمان در تنگه اپیکال ختم شود، اینگونه به نظر می رسد که ختم درمان پر کردن، کانال در دندانهای تک ریشه باید 86/0 میلی متر و دندانهای چند ریشه 72/0 میلی متر کوتاه تر از فورامن اصلی و به ترتیب 14/1 میلی متر و 03/1 میلی متر کوتاهتر از آپکس آناتومیک باشد.
تشکر و قدردانی
بدینوسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان تقدیر و تشکر میگردد.این مقاله حاصل از پایان نامه شماره 396227 دانشکده دندانپزشکی اصفهان می باشد.
10.-Plotino G, Grande NM, Pecci R, Bedini R, Pameijer CH, Somma F. Three-dimensional imaging using microcomputed tomography for studying tooth macromorphology. Am Den Assoc. 2006; 137(11): 1555-61.
11.-Sberna MT, Rizzo G, Zacchi E, Capparè P, Rubinacci A. A preliminary study of the use of peripheral quantitative computed tomography for investigating root canal anatomy. Int Endod j. 2009; 42(1): 66-75.
12.- Boruah LC, Bhuyan AC. Morphologic characteristics of root canal of mandibular incisors in North-East Indian population: An in vitro study. J Conserv Dent 2011; 14(4): 346.
13.-Sert S, Bayirli GS. Evaluation of the root canal configurations of the mandibular and maxillary permanent teeth by gender in the Turkish population. J Endod 2004; 30(6): 391-8.
14.-Cleghorn BM, Christie WH, Dong CC. Root and root canal morphology of the human permanent maxillary first molar: a literature review J Endod. 2006; 32(9): 813-21.
15.-Tilk MA, Lommel TJ, Gerstein H. A study of mandibular and maxillary root widths to determine dowel size. J Endod 1979; 5(3): 79-82.
16.-Woelfel JB, Scheid RC. Basic Terminology for Understanding Tooth Morphology. Dental Anatomy. Its Relevance to Dentistry. 5th ed. Baltimore. Lippincott Williams & Wilkins: 1997 P.87-118.
17.-Arora S, Tewari S. The morphology of the apical foramen in posterior teeth in a North Indian population. Int Endod J 2009; 42(10): 930-9.
18.-Nasseri M, Ahangari Z, Momayyez M. Evaluation of the distance of apical constriction from anatomic and radiographic apices in extracted maxillary second premolars using the clearing technique. J Dent Sch, Shahid Beheshti Univ Med Sci 2012; 30: 95-9.
19.-Marroquín BB, El-Sayed MA, Willershausen-Zönnchen B. Morphology of the physiological foramen: I. Maxillary and mandibular molars. J Endod 2004; 30(5): 321-8.
20.-Stein TJ, Corcoran JF. Nonionizing method of locating the apical constriction (minor foramen) in root canals. Oral sur O Med Oral Pathol. 1991; 71(1): 96-9.
21.-Piasecki L, Carneiro E, da Silva Neto UX, Westphalen VP, Brandão CG, Gambarini G, et al. the use of micro–computed tomography to determine the accuracy of 2 electronic apex locators and anatomic variations affecting their precision. J Endod 2016; 42(8): 1263-7.
22.-Hassanien EE, Hashem A, Chalfin H. Histomorphometric study of the root apex of mandibular premolar teeth: An attempt to correlate working length measured with electronic and radiograph methods to various anatomic positions in the apical portion of the canal. J Endod 2008; 34(4): 408-12.
23.Kim E, Lee SJ. Electronic apex locator. Dental Clinics 2004; 48(1): 35-54.
)