نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه سلامت دهان و دندانپزشکی اجتماعی، مرکز تحقیقات مواد دندانی، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران
2 دندانپزشک، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction: Although oral health behaviors are associated with the personal attitude of individuals, proper behaviors through instilling positive attitudes should be discussed. Self-efficacy in tooth brushing is an effective predictor of oral health behaviors. The present study aimed to describe the attitude toward tooth brushing among the adolescent students in Isfahan and investigate the association between the attitudes and self-efficacy in brushing.
Materials and Methods: This cross-sectional study was conducted on 400 students aged 13-15 years in the public schools of Isfahan, Iran. The participants were selected via random two-stage stratified sampling. Data were collected using the questionnaire of brushing (40 items) and self-efficacy brushing tool (six items), and the two constructs were measured within the score ranges of 0-160 and 6-24, respectively. After extracting the descriptive findings, attitude and its domains and the association with self-efficacy in tooth brushing were analyzed using Mann-Whitney U test and Spearman’s correlation-coefficient.
Results: In total, 381 questionnaires were completed, and the mean age of the students was 14.2 years. In addition, the gender ratio was the same. The mean score of attitude was 76±13.3. Total score of attitude (P=0.021) and score of the responsibility domain (P=0.008) were significantly higher in girls compared to boys. The mean score of self-efficacy was 15.9±4.3, and the total score of attitude had no significant correlation with self-efficacy. However, significant associations were observed between the values, emotions, and accountability domains. Moreover, the scores of attitude (P=0.01) and self-efficacy (P=0.001) were significantly correlated with the frequency of tooth brushing.
Conclusion: According to the results, the overall status of the attitudes toward tooth brushing was at an average level. Although the questionnaire of attitude showed a significant correlation with self-reported tooth brushing habits, the criterion validity was not confirmed based on self-efficacy. Moreover, gender was observed to affect the attitude toward tooth brushing, while it had no effect on self-efficacy.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
دهان سالم شخص را قادر به خوردن، حرف زدن، برقراری ارتباط بهتر و اجتماعی شدن می کند.(1)مراقبت فردی دهان، با تأکید بر مسئولیت شخص در قبال سلامت دهان و دندان، پایه و اساس پیشگیری یا توقف پوسیدگی و بیماری های پریودنتال محسوب می شود. مجموعه رفتارهای فرد شامل استفاده منظم از مسواک و نخ دندان، استفاده از فلوراید و سایر مواد شیمیایی مناسب، رژیم غذایی مناسب و چک کردن وضعیت دهان توسط دندانپزشک، مراقبت فردی دهان و دندان تعریف می شود.(2) رفتارهای بهداشتی دهان، منعکس کننده نگرش فرد راجع به سلامت دهان و دندان است و نگرش تحت تأثیر عوامل گوناگون فردی و اجتماعی است. براساس مطالعه ی Astrom(3)، تغییر نگرش نسبت به اهمیت مسواک زدن و مصرف مواد قندی می تواند منجر به بهبود بهداشت دهان و دندان شود. در مطالعه Smyth و همکاران(4)رفتار بهداشتی دهان و دندان در نوجوانان با نگرش آنها قابل توصیف بوده و نگرش مثبت باعث ایجاد رفتار مثبت شده بود. مطالعه ی Piperakis و همکاران(5)نشانگر ارتباط معنی داری بین آگاهی، نگرش و رفتار بهداشتی در سلامت دهان بود.
در کنار سنجش وضعیت خود مراقبتی سلامت دهان بر اساس گفته ی افراد، سازه ی خودکارآمدی به قلمرو دندانپزشکی وارد شده است. در زمینه بهداشتی، خودکارآمدی شامل تمامی فعالیت ها و تصمیم گیری هایی است که فرد در ارتباط با پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری یا کنترل آن بر عهده می گیرد. بر اساس مدل تغییر رفتار تئوری رفتار برنامه ریزی شده، قصد رفتار مسواک زدن به عنوان تابعی از نگرش نسبت به عمل مسواک، توانایی ادراک شده افراد بر انجام عمل (خودکارآمدی مسواک) و هنجارهای ذهنی فرد نسبت به رفتار مسواک که بر اساس انتظارات و نظرات دوستان، آشنایان و پزشک ایجاد می شود شکل گرفته و منجر به رفتار مطلوب می گردد.(6)در حال حاضر خودکارآمدی برای دامنه وسیعی از رفتارهای مرتبط با سلامت و بهداشت به کار برده می شود و در حوزه ی سلامت دهان و دندان به عنوان خودکارآمدی مراقبت دهان (Oral health self-efficacy) اشاره شده و نشان دهنده مسئولیت بیمار برای رعایت بهداشت دهان و دندان شخصی است.(7)
در مطالعه ی مرور نظام مند Scheerman و همکاران(8) خودکارآمدی با ضریب همبستگی وزنی معنی دار یکی از پیش بینی کننده های اجتماعی روانی برای کل رفتارهای مراقبت بهداشتی و نیز مسواک زدن در افراد گروه سنی 19-9 سال به دست آمد.Syrjala و همکاران(9)نشان دادند، خودکارآمدی بهداشت دهان و دندان دارای نقش قطعی در رفتارهای مراقبتی سلامت دهان و دندان در بیماران دیابتی است. همچنین سلطانی و همکارانش(10)گزارش کردند خودکارآمدی و آگاهی مادران قویترین پیشگویی کننده برای مراقبت های بهداشت دهان کودکان است. Buglar و همکاران(11)نشان دادند، خودکارآمدی پیش بینی کننده ی رفتار بهداشتی مسواک زدن مراجعان به کلینیک های دندانپزشکی است. در مطالعه ی Syrjala(12)، منابعیکه باعث خودکارآمدی بالا یا عدم آن می شوند شامل ابعاد شناختی تجربی حمایتی و احساسی زندگی یک فرد و همچنین ارزش ها و اعتقادات فرد نشان داده شد. Skaretو همکاران(13)در مطالعه خود در جمعیت 20 ساله ها، ارتباط خودکارآمدی با ترس از دندانپزشکی و به دنبال آن اجتناب از مراجعه جهت درمان را مورد بررسی قرار دادند و خودکارآمدی پایین را به عنوان یکی از پیشگویی کننده های مقیاس ترس استاندارد به دست آوردند. Woelber و همکاران(14) همبستگی معنی داری بین نمرات بالا در خودکارآمدی و درجات پایین خونریزی از لثه نشان دادند. مطالعه ی حائریان اردکانی و همکاران(7) نشان داد، خودکارآمدی مسواک و نخ دندان زدن به همراه شاخص سواد سلامت پیش گویی کننده ی مناسبی برای سلامت دهان خود گزارشی دانشجویان محسوب می شود. عسگری و عسگرانی(15)پرسشنامه اختصاصی نگرش نسبت به رفتارهای مراقبت دهان را در گروه سنی 13 تا 18 ساله ها ابداع و از لحاظ روایی صوری، محتوایی و سازه در یک نمونه 200 نفری اعتبارسنجی نمودند.
در مطالعه حاضر، ضمن بررسی توصیفی وضعیت نگرش به رفتار بهداشت دهان در مقیاس بزرگتر که قابلیت تعمیم پذیری بهتری دارا باشد، وضعیت خود کارآمدی مسواک زدن نیز در این گروه مورد سنجش قرار گرفته است.همچنین طی این مطالعه، روایی معیاری همزمان پرسشنامه ی حاضر بر اساس خود کارآمدی مسواک زدن و وضعیت عادت مسواک در نوجوانان گروه هدف بر اساس همبستگی دو متغیر و انعکاس رفتار واقعی فرد در پرسشنامه خود کارآمدی بهداشت دهان مورد بررسی قرار گرفته است.
مواد و روش ها
این مطالعه از نوع مقطعی توصیفی-تحلیلی و در چهارچوب جمعیتی دانش آموزان دوره اول متوسطه در طیف سنی 13-15 سال در مدارس دولتی شهر اصفهان انجام شده است. پس از اخذ کد اخلاق از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان به شماره 395579 و مجوز از معاونت پژوهش سازمان آموزش و پرورش استان، نمونه گیری تصادفی به روش دومرحله ای طبقه بندی شده از مدارس پنج ناحیه ی شهر اصفهان، انجام شد. با احتساب انحراف معیار 15 در نمره نگرش در مطالعه قبلی(15)، ضریب اطمینان 95 درصد و حداقل اختلاف 8/1 و Design effect معادل 5/1، تعداد 400 نفر به این صورت انتخاب شدند که پس از تأیید و طی مراحل قانونی، از لیست مدارس موجود در آموزش و پرورش کل استان اصفهان، 10 مدرسه، 5 دبیرستان دوره اول دخترانه و 5 مورد پسرانه و از هر مدرسه 40 نفر از کلاس های هفتم و هشتم و نهم به طور تصادفی وارد مطالعه شدند. معیار عدم ورود از مطالعه عدم همکاری و عدم تمایل دانش آموزان به شرکت در مطالعه بود. همچنین پس از جمع آوری داده ها، پرسشنامه هایی که سفید تحویل داده شده بود، یا بیش از یک چهارم از سوالات بدون پاسخ بود یا غالب سوالات را با "نظری ندارم" پاسخ گفته بودند، مخدوش در نظر گرفته و حذف شدند. ابزار جمع آوری اطلاعات در این مطالعه برای ارزیابی نگرش نسبت به مسواک زدن، پرسشنامه ی سنجش نگرش نسبت به رفتارهای خود مراقبتی ابداع و رواشده توسط عسگری و عسگرانی(15) بود. به منظور سنجش خودکارآمدی مسواک زدن از پرسشنامه ای که اولین باردر سال 1999 توسط Syrjala و همکاران(9) برای بیماران دیابتی طراحی و توسط Woelber و همکاران(14) تغییر مختصر یافته بود، استفاده گردید. بخش مسواک این پرسشنامه مشتمل بر سه بخش مسواک زدن، نخ دندان و ملاقات دندانپزشک و شامل 6 پرسش با محتواهای مسواک زدن در زمان خستگی، قبل از رفتن به دندانپزشکی، در تعطیلات، با داشتن مشغله کاری، در زمان سردرد و زمان بیماری بود؛ که پس از ترجمه در اختیار 6 نفر از متخصصان رشته سلامت دهان و دندانپزشکی اجتماعی قرار گرفت و از لحاظ صوری و معادل سازی واژگان اصلاح و رواسازی شد. همچنین علاوه بر نظر خواهی کیفی، روایی محتوایی آن با شاخص CVI برای هر آیتم و کل مقیاس سنجیده شد.
پرسشنامه نگرش نسبت به مسواک، شامل 40 سوال و در برگیرنده زیر حیطه های ارزش های ظاهری و عملکردی (سوالات 20،21،22،23،25،26،28،30،33،34،3،39،40)، احساسات (سوالات 11،14،19،3،5،6،7)، مسئولیت پذیری (سوالات 1،2،4،8،9،10،12،13،15،16،17) و تاثیر والدین و اجتماع (سوالات 18،24،27،29،31،32،35،36،38) بود.
هر گزاره با مقیاس لیکرت (0 تا 4) نمره گذاری شد. لذا نمرات کل نگرش، نمره ای بین 0 تا 160 را شامل شد. پرسشنامه خودکارآمدی مسواک شامل 6 پرسش با موقعیت های مختلف (کاملاً مطمئنم انجام نمی دهم: 1 تا کاملاً مطمئنم انجام می دهم: 4) بود که هر فرد نمره ای بین 6 تا 24 را به خود اختصاص می داد. به علاوه در یک پرسش، عادت دفعات مسواک زدن در فرد با مقیاس هرگز، معادل نمره 1 تا روزی دو مرتبه، معادل نمره 4 از نوجوان پرسیده می شد.
بر اساس نتیجه آزمون نرمالیته کولموگروف اسمیرنف، توزیع دو متغیر نگرش و خودکارآمدی در این جمعیت نرمال نبود، لذا تحلیل آماری با آزمون من – ویتنی و کروسکال والیس برای بررسی ارتباط دو متغیر جنس و محل تحصیل به عنوان یک شاخص سطح اجتماعی با نمرات نگرش و خودکار آمدی انجام شد. ارتباط این دو متغیر با دفعات مسواک زدن افراد نیز با آزمون کای-دو آزمون شد. پس از توصیف هریک از سازه های نگرش و خودکارآمدی در جمعیت توسط شاخص های فراوانی و مرکزی، ارتباط نمرات دو متغیر نگرش با خودکارآمدی و عادت مسواک با آزمون همبستگی اسپیرمن و نیز مقایسه بین گروه های آزمون بررسی گشت.
یافته ها
در کل 400 دانش آموز 13 تا 15 ساله مورد بررسی، پرسشنامه های قابل ارزیابی به 381 نمونه رسید (ضریب پاسخ دهی کامل: 95 درصد)، که از این تعداد، 192 نفر (4/50 درصد) پسر بودند.
نمره کل نگرش نسبت به مسواک زدن در این جمعیت با طیف نمره 26 تا 111 و دارای میانگین و انحراف معیار 3/13±76 به دست آمد. بر اساس مطالعه پیشین 5 زیرحیطه برای پرسشنامه تعریف شده بود. اما به دلیل متوسط بودن برازندگی مدل، با داده های این طرح نیز تحلیل عاملی اکتشافی مجدداً اعمال شد. در این مدل 12 نقطه با مقدار ایگن بالاتر از 1 مجموعاً 60 درصد واریانس سازه را تبیین نمودند. مقدار KMO 767/0 و آزمون بارتلت معنی دار (0001/0P=) بود. تحلیل عاملی با قید 5 عامل انجام شد و نهایتاً سؤالات یکی از عوامل به دلیل حجم اندک (3 گزاره) در عامل دیگر ادغام و با عنوان کلی تری مطرح شد. البته این عوامل تنها 37 درصد واریانس را تبیین می کردند. به این ترتیب، پرسشنامه نگرش در عامل های "ارزش ها (ظاهری و عملکردی)، احساسات، مسئولیت پذیری، تاثیر والدین و اجتماع" قابل حیطه بندی شد. بالاترین میانگین وزنی نمره حیطه ها برابر با 14/3 به حیطه ارزش ها و پایین ترین نمره معادل 9/0 به زیر حیطه مسئولیت پذیری اختصاص یافت. در جدول 1، وضعیت پاسخ های نوجوانان به تفصیل آمده است. نمره کل نگرش (021/0P=) و حیطه مسئولیت پذیری
(008/0P=) به طور معنی داری در دختران بیشتر بود. طبق نتایج آزمون کروسکال والیس، تفاوت معنی داری در میانگین نمره نگرش به مسواک بر اساس نواحی مختلف آموزش و پرورش و مدارس مختلف مشاهده نشد.
نتایج روایی سنجی ابزار سنجش خودکارآمدی مسواک زدن با سؤال "چقدر اطمینان دارید که در هریک از موقعیت های زیر مسواک می زنید؟" بر اساس شاخص روایی محتوایی در جدول 2 آمده است. بر این اساس روایی این پرسشنامه فارسی (S-CVI) 100 درصد (یک) به دست آمد.
جدول 1 : حیطه بندی و محتوای پرسشنامه نگرش و بارهای عاملی پرسش ها
و میانگین (انحراف معیار) نمرات گزینه ها و زیر حیطه ها
|
حیطه |
شماره پرسش |
محتوای پرسش |
بارهای عاملی پرسش ها در حیطه ها بر اساس تحلیل عاملی اکتشافی |
Mean±SD میانگین وزنی پرسش ها |
میانگین نمره حیطه ها |
|
ارزش ها |
20 |
زردی ظاهر |
34/0 |
5/1±1/2 |
14/3±55/0 |
|
21 |
ترس از هزینه ها |
54/0 |
3/1±7/2 |
||
|
22 |
اعتماد به نفس |
39/0 |
3/2±6/3 |
||
|
23 |
بوی بد دهان |
65/0 |
9/0±5/3 |
||
|
25 |
ترس از بی دندانی |
68/0 |
1±3/3 |
||
|
26 |
ترس از پیشرفت پوسیدگی |
61/0 |
1±2/3 |
||
|
28 |
بهداشت عمومی |
46/0 |
83/0±6/3 |
||
|
30 |
مسواک زدن حتی در خستگی |
67/0 |
3/1±6/2 |
||
|
33 |
ظاهر تمیز |
69/0 |
9/0±5/3 |
||
|
34 |
احساس طراوت |
72/0 |
9/0±5/3 |
||
|
37 |
تمیزی در محیط اجتماعی |
67/0 |
2/1±1/3 |
||
|
39 |
ناتوانی در غذا خوردن |
46/0 |
14/1±8/2 |
||
|
40 |
علاقه به دندان سفید |
59/0 |
75/1±36/3 |
||
|
احساسات |
3 |
اتکال به دندان پزشک |
39/0 |
8/0±36/0 |
11/1±75/0 |
|
5 |
نداشتن وقت |
67/0 |
1/1±8/0 |
||
|
6 |
فراموش کردن |
78/0 |
4/1±4/1 |
||
|
7 |
خستگی |
76/0 |
5/1±03/2 |
||
|
11 |
لجبازی |
53/0 |
04/1±7/0 |
||
|
14 |
ناخوشایندی خونریزی لثه |
42/0 |
35/1±75/1 |
||
|
19 |
فقط زمان درد |
31/0 |
12/1±73/0 |
||
|
مسئولیت پذیری |
1 |
عدم فایده مسواک |
64/0 |
3/1±71/1 |
9/0±54/0 |
|
2 |
جنس بد دندان |
58/0 |
2/1±5/1 |
||
|
4 |
عدم نیاز بهداشت دندان پوسیده |
35/0 |
03/1±8/0 |
||
|
8 |
بهانه گیری |
51/0 |
04/1±26/1 |
||
|
9 |
تکیه بر جنس دندان |
43/0 |
1±71/0 |
||
|
10 |
ژنتیک خوب |
44/0 |
8/0±46/0 |
||
|
12 |
عدم توجه والدین |
38/0 |
25/1±1/1 |
||
|
13 |
عدم آموزش مسواک صحیح |
41/0 |
74/0±37/0 |
||
|
15 |
مضر بودن مسواک |
41/0 |
1±.65/0 |
||
|
16 |
طعم بد |
4/0 |
1±55/0 |
||
|
17 |
عدم کارآمدی |
45/0 |
36/2±41/0 |
||
|
تاثیر والدین و اجتماع |
18 |
تشویق والدین |
4/0 |
33/1±24/2 |
2±65/0 |
|
24 |
ترس از دندانپزشکی |
44/0 |
4/1±2/2 |
||
|
27 |
پیروی از خانواده |
5/0 |
31/1±85/1 |
||
|
29 |
اجبار والدین |
62/0 |
14/1±84/0 |
||
|
31 |
عملکرد عموم مردم |
48/0 |
1/1±3/2 |
||
|
32 |
نظر مردم |
5/0 |
2/1±3 |
||
|
35 |
سرزنش والدین |
6/0 |
3/1±4/1 |
||
|
36 |
نیاز به تمجید |
58/0 |
3/1±6/1 |
||
|
38 |
ترس از درد |
43/0 |
2/1±4/2 |
نمره میانگین (انحراف معیار) و میانه پرسشنامه خودکارآمدی در این جمعیت 9/15 (3/4) و 16 می باشد، مسواک زدن در تعطیلات و قبل از مراجعه به دندانپزشکی بالاترین نمرات و مسواک زدن در زمان خستگی و سردرد کمترین نمرات را به خود اختصاص داده بودند. میانگین نمره خودکارآمدی مسواک زدن به تفکیک جنس (24/0(P= تفاوت معنی داری نداشته و نمرات خودکارآمدی مسواک زدن به تفکیک نواحی آموزش و پرورش (33/0P=) و مدارس (36/0P=) نیز تفاوت معنی داری نداشت.
جدول 2 : روایی محتوایی پرسشنامه خودکارآمدی مسواک
|
|
سوال |
CVI: نسبت افراد با پاسخ 3 یا 4 به کل در هر گزاره |
نتیجه روایی ایتم |
|
1 |
عصر روزی که خسته هستید. |
1 |
مورد قبول |
|
2 |
وقتی در آینده ای نزدیک قصد رفتن به دندانپزشکی را دارید. |
0/83 |
مورد قبول |
|
3 |
وقتی در تعطیلات هستید. |
1 |
مورد قبول |
|
4 |
وقتی کارهای زیادی برای انجام دادن دارید. |
1 |
مورد قبول |
|
5 |
وقتی دچار سردرد شده اید. |
1 |
مورد قبول |
|
6 |
وقتی احساس بیماری میکنید. |
1 |
مورد قبول |
وضعیت دفعات مسواک در این جمعیت در جدول 3 آورده شده است. بیش از 80 درصد نوجوانان مطالعه، یک بار یا بیشتر مسواک زدن در روز را که قابل قبول محسوب می شود، گزارش کردند. بر این اساس، جنسیت عامل معنی داری در وضعیت عادت مسواک بر اساس گزارش خود افراد نبوده است (83/0P=).
با توجه به جدول 4، زیر حیطه های ارزش ها (با بار مثبت)، احساسات و مسئولیت پذیری (با بار منفی) پرسشنامه نگرش نسبت به مسواک زدن با نمره خودکارآمدی مسواک زدن ارتباط معنی داری داشتند که این ارتباط در حیطه احساسات، نشان دهنده همبستگی متوسط میان افزایش نمره خودکارآمدی با کاهش احساس منفی به مسواک زدن بود. زیر حیطه ی تاثیر والدین و اجتماع و همینطور کل پرسشنامه نگرش با پرسشنامه خودکارآمدی ارتباط معنی داری نشان نداد.
جدول 3 : توزیع فراوانی عادت مسواک زدن در دانش آموزان 15-13 ساله به تفکیک جنس
|
دفعات مسواک زدن |
هرگز |
هفته ای چند بار |
روزی یک بار |
روزی دوبار یا بیشتر |
|
پسر (192) |
1 (0/5) |
28 (14/6) |
97 (50/5) |
66 (34/4) |
|
دختر (189) |
2 (1/1) |
29 (15/3) |
100 (52/9) |
58 (30/7) |
|
کل (381) |
3 (0/8) |
57 (15/0) |
197 (51/7) |
124 (32/5) |
جدول 4 : ضریب همبستگی اسپیرمن بین نمره نگرش نسبت به مسواک زدن و زیر حیطه های آن با نمره خودکارآمدی
مسواک زدن در دانش آموزان 15 -13 ساله
|
خودکارآمدی |
ارزش ها |
احساسات |
مسئولیت پذیری |
تاثیر والدین و اجتماع |
نگرش کل |
|
|
r=0.28 P=0.0001 |
r=-0.37 P=0.0001 |
r=-0.15 P=0.005 |
r=0.076 P=0.14 |
r=-0.08 P=0.12 |
|
|
نتایج آزمون من ویتنی، اختلاف معنی داری در نمره نگرش (001/0P=) و نمره خودکارآمدی (001/0P=)بر اساس دو گروه با دفعات مسواک زدن مختلف (هرگز یا گاهی: نامطلوب، یک یا دو بار در روز: مطلوب) نشان داد. اختلاف میانگین نگرش بین این دو گروه، اگرچه از لحاظ آماری معنی دار بود ولی از نظر کلینیکی قابل ارزش به نظر نیامد. از سوی دیگر گروهی که دو بار در روز مسواک می زدند بالاترین میانگین نمره خودکارآمدی (2/18) و پس از آن به ترتیب عادت یکبار در روز و به ندرت میانگین 5/15 و 4/12 را داشتند.
بحث
در این تحقیق از ابزار پرسشنامه سنجش نگرش نسبت به رفتارهای خودمراقبتی بهداشت دهان و دندان، که توسط محقق طی مطالعه پیشین به طور اختصاصی برای گروه سنی نوجوان برای اولین بار در ایران تهیه و رواسازی گشته بود، استفاده شد. در این پژوهش علاوه بر توصیف وضعیت نگرش در نمونه ای معرف (Representative) از جمعیت هدف، روایی ملاکی پرسشنامه نگرش بر اساس دو متغیر معرف رفتار بهداشتی یعنی خودکارآمدی مسواک و خود گزارشی عادت مسواک مورد ارزیابی قرار گرفت. به دلیل اهمیت بارز و کلیدی رفتار مسواک زدن در بین کلیه رفتارهای خود مراقبتی دهان و نیز تمرکز عمده سؤالات پرسشنامه بر نگرش فرد به مسواک، عنوان پرسشنامه به صورت اختصار به "نگرش به مسواک زدن" تغییر یافت.
چهار زیر حیطه ارزش ها، احساسات، مسئولیت پذیری، تاثیر والدین و اجتماع که با آنالیز تحلیل عاملی اکتشافی روی پرسشنامه ی 40 سوالی نگرش استخراج شد نیز در آنالیزها لحاظ شد. مطالعه ی حاضر با برخی از مطالعات نگرشی سلامت دهان از نظر نتایج در زیر حیطه ها مشابهت زیادی داشت؛ در مطالعه حاضر بالاترین میانگین نمره نگرش به زیر حیطه ارزش های ظاهری و عملکردی اختصاص یافت. در مطالعه ی Tolvanen و همکاران(16) عامل سلامتی و زیبایی و در مطالعه Hattne و همکاران(17) بیشترین اهمیت در حیطه ارزشهای فردی برای بهداشت دهان بود؛ اگرچه مطالعه پاک پور و همکاران(18)، والدین را در مسواک نزدن موثر دانسته بود ولی در جمعیت مورد بررسی ما، تأثیر والدین و اجتماع چندان پررنگ نبود. شاید علت این تفاوت آن است که در مطالعه ی حاضر دقیقاً گزاره هایی با مفهوم تاثیر والدین بر نگرش نوجوان به مسواک زدن پرسیده شده بود ولی در مطالعه پاک پور با روش کیفی، بیشتر مفهوم عملکرد والدین و اثر آن در نگرش مدنظر بوده است. احساس استقلال طلبی در نوجوانان و علاقه به اظهار آن نیز می تواند پاسخ های آنها را متأثر کرده باشد.
نمره پرسشنامه نگرش نسبت به مسواک زدن که دارای طیف ممکن تا 160 بود، در این مطالعه بین 26 تا 111 و میانگین 76 به دست آمد. در حالی که این میزان در مطالعه قبلی در سال 1395 برابر با 1/12±13/112 بوده است، که این مغایرت می تواند به دلیل تعداد نمونه ی کمتر و روش نمونه گیری آسان در طرح قبلی باشد. با این تفاسیر به نظر می رسد میانگین اعلام شده در مطالعه اخیر، با توجه به تعداد نمونه ی بالاتر و پراکندگی نمونه گیری از تمام نواحی با روش تصادفی دو مرحله ای، قابلیت تعمیم پذیری بیشتری داشته باشد. مطالعه ی فلاحی نژاد و همکاران (19)بر روی دانش آموزان دوره راهنمایی زاهدان نشان داد 3/17 درصد دانش آموزان دارای نگرش مثبت نسبت به رعایت بهداشت دهان و دندان و 45 درصد دارای نگرش متوسط بودند که با توجه به میانگین نمره نگرش در مطالعه حاضر تاحدودی با نتایج جمعیت اصفهان مشابهت دارد.
در این جمعیت، با اینکه نمره کل نگرش و حیطه مسئولیت پذیری در دختران به طور معنی داری بیشتر به دست آمد، عادت مسواک زدن تفاوت معنی داری در دو جنس نداشت. Tada و Hanada (20)در جوانان ژاپنی، وضعیت رفتارهای بهداشتی را در خانم ها بهتر از مردان به دست آوردند، ولی نتایج مطالعه Al Subait و همکاران(21) در نوجوانان عربستان ارتباطی میان جنس و اهمیت سلامت دهان نشان نداد. میرزایی علویجه و همکاران(22) در کودکان سال آخر دبستان در یزد نگرش خوب به سلامت دهان را گزارش کردند که البته در پسران وضعیت بهتر بود. به نظر می رسد موضوع جنس به دلایل اختصاصات سنی و نیز اجتماعی و فرهنگی در ساختار جمعیت ها نمود متفاوتی داشته باشد.
در مبحث عدم مشاهده تفاوت در نگرش دانش آموزان بر اساس توزیع جغرافیایی مدارس که به عنوان شاخصی از وضعیت اقتصادی اجتماعی در نظر گرفته شده بود، همگن بودن نسبی دانش آموزان محصل در مدارس دولتی شهر اصفهان در حال حاضر و نبود مدارس غیر دولتی در چهارچوب جمعیتی مطالعه دلیل قانع کننده ای به نظر می رسد.
میانگین نمره پرسشنامه خودکارآمدی مسواک زدن در پژوهش حاضر در حد متوسط به دست آمد، خودکارآمدی مسواک در بیماران دندانپزشکی مورد مطالعه توسط Buglar و همکاران(11)با طیف واقعی 1 تا 5 و میانگین 88/3 گزارش شد و با وجود پیشگویی معنی دار خودکارآمدی از رفتارهای بهداشتی افراد، به طور مشابه، ارتباطی بین جنس و خودکارآمدی به دست نیامد، اما در مورد بررسی عوامل تأثیرگذار در خودکارآمدی افراد، مطالعه جامع تری لازم است. در مطالعه Woelber و همکاران نیز کل نمره خودکارآمدی بهداشت دهان با تفاوت اندکی ولی معنی دار در خانم ها بهتر بود(14)، البته در این مطالعه با وجود شباهت ابزار، داده های توصیفی خودکارآمدی مسواک در جمعیت گزارش نشده بود. هدف ثانویه مطالعه اخیر بررسی روایی معیاری (ملاکی) ابزار پرسشنامه نگرش بوده است. منظور از روایی وابسته به معیار، مقایسه نمرات آزمون یا یک یا چند معیار می باشد و بدین ترتیب آزمون یا مقیاسی معتبر است که نمرات آن با معیارهای موردنظر همبستگی بیشتری دارد. معیار مورد نظر محقق، عادت رفتاری مسواک زدن در نوجوانان بر اساس دو ابزار سنجش خود گزارشی و خودکارآمدی مسواک بود که میان خودکارآمدی و نمرات نگرش همبستگی معنی داری به دست نیامد، اما زیرحیطه های نگرش در حیطه ی ارزش ها، احساسات و مسئولیت پذیری ارتباط معنی داری را نشان دادند که شاید دلیلی بر پراکندگی و ابعاد وسیع ابزار طراحی شده باشد. همچنین انتخاب پرسشنامه شش گزاره ای خودکارآمدی در نوجوانان برخی از ابعاد رفتاری را نادیده گرفته بود.
از سوی دیگر نتایج حاصل ارتباط معنی داری بین نمره نگرش و دفعات مسواک زدن خود گزارش شده نشان داد. این موضوع در بسیاری از مطالعات [1]KAP. با فرضیه ارتباط یا تاثیر نگرش در رفتار بهداشتی مسواک زدن مطرح شده است.(23و21و4و3) البته به دلیل تفاوت ماهیت دو موضوع نگرش و رفتار، شاید نتوان عنوان روایی ملاکی را به آن اطلاق کرد. از محدودیت های طرح های نوجوانان بایستی به جلب همکاری و اعتماد آنان در پاسخ دهی اشاره کرد. همچنین محیط حاکم بر کلاس های مدرسه و تکمیل فرم ها به طور دسته جمعی می تواند داده ها را مخدوش سازد. یکی از مواردی که برای مطالعات آینده پیشنهاد می گردد، تهیه فرم کوتاه ابزار پس از اجرای مطالعات توصیفی وسیع بر اساس آنالیزهای تحلیل عاملی و مقایسه همبستگی دو ابزار یا روایی ملاکی همزمان در جمعیت هدف می باشد.
نتیجه گیری
بر اساس مطالعه حاضر، میانگین نمره نگرش نسبت به مسواک زدن در جمعیت دانش آموزان 13 تا 15 ساله مدارس دولتی شهر اصفهان در حد متوسط به دست آمد. کمترین نمره ی افراد در نگرش مربوط به زیر حیطه ی مسئولیت پذیری و بیشترین آن مربوط به زیر حیطه ارزش ها بود. جنس در نمره نگرش موثر و در نمره خودکارآمدی بی تاثیر بود و محل تحصیل با نتایج هیچ یک از نمرات نگرش و خودکارآمدی ارتباطی نشان نداد. پرسشنامه حاضر بر اساس خودگزارشی رفتار مسواک زدن روایی ملاکی داشت ولی براساس خودکارآمدی مسواک زدن روایی ملاکی نداشت.
تشکر و قدردانی
این مقاله برگرفته از پایان نامه دکترای حرفه ای دوره عمومی دندانپزشکی می باشد که در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و با حمایت معاونت پژوهشی دانشکده دندانپزشکی با شماره طرح 395579 انجام گرفت.
)