بررسی غلظت عناصر مس و روی در دندان¬های شیری کودکان در شهر بیرجند-ایران در سال 1389

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد محیط زیست، دانشگاه بیرجند

2 استادیار گروه محیط زیست، دانشگاه بیرجند

چکیده

مقدمه: دندان‌های انسان شاخص‌های ارزشمندی از گنجایش فلزات در بدن هستند. هدف از این مطالعه تعیین غلظت عناصر روی و مس در انواع مختلف دندان‌های شیری کودکان 12-5 ساله شهر بیرجند بود.
مواد و روش ها: در تحقیق کابردی حاضر، نمونه‌های دندان از کلینیک‌های دندانپزشکی شهر بیرجند جمع‌آوری و سپس به روش هضم اسیدی برای آنالیز آماده گردید. نمونه‌های دندان با استفاده از دستگاه جذب اتمی شعله‌ای برای تعیین غلظت مس و روی آنالیز شدند. نرمال بودن داده‌ها توسط آزمون Kolmogorov Smirnove مورد آزمون قرار گرفت و مقایسه بین گروه‌های دندان با استفاده از آزمون آنالیز واریانس
One Way ANOVA و مقایسه بین جنس‌های مختلف، با استفاده از آزمونt-test مستقل انجام شد. سطح معنی‏داری 05/0P< در نظر گرفته شد.
 یافته‌ ها: براساس نتایج به دست آمده از این مطالعه میانگین غلظت مس و روی در نمونه‌های دندان به ترتیب برابر با 22/4±44/8 و 81/94±17/218 میلی‌گرم بر کیلوگرم بود. نتایج همچنین نشان می‌دهد که میزان مس در دندان پسرها به طور معنی‌داری بیشتر از دختر‌ها بود، در حالی که از نظر میزان روی اختلاف معنی‌داری بین دندان پسرها و دختر‌ها یافت نگردید. غلظت عناصر روی و مس وابسته به نوع دندان متغیر بود.
نتیجه‌ گیری: نتایج این مطالعه نشان داد که دندان‏ها شاخص‌های زیستی ارزشمندی هستند. تمام نمونه‌ها غلظت روی بالای 90 میلی‌گرم بر کیلوگرم داشتند که نشان دهنده این است که بچه‌ها مصرف روی کافی داشته‌اند. همچنین دندان پیش بیشترین ظرفیت تجمع فلز مس را از دیگر انواع دندان‌ها داشت.
------------------------------------------------------
# مولف ‏مسؤول، نشانی: بیرجند، دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، تلفن:  09186145701
  E-mail:  khadijeh_pashmi@yahoo.com

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evaluation of the Concentration of Copper and Zinc Elements in Children Deciduous Teeth of Birjand City (Iran) in 2010

نویسندگان [English]

  • Khadijeh Pashmi 1
  • AliReza PourKhabbaz 2
1 Ms Student, Dept of Environmental Sciences, Birjand University, Birjand, Iran
2 Assistant Professor, Dept of Environmental Sciences, Birjand University, Birjand, Iran
چکیده [English]

Introduction: Human teeth are valuable indicators of the capacity of metals in the body. The purpose of this study was to determine the concentration of zinc and copper in different teeth types in 5-12 year old children population living in the city of Birjand.
Materials & Methods: Teeth samples were collected from dental clinics and prepared for analysis using acid digestion.  Samples were analyzed for Zn and Cu concentrations by flame atomic absorption spectrophotometry. Kolmogorov Smirnov was used for normal data, One Way ANOVA was used for comparison among teeth groups and t-test for comparison between sexes (P<0.05).
Results: Based on the results of this study, the mean concentrations of copper and zinc in tooth samples were 8.44±4.22 mg/kg and 218.14±94.81 mg/kg, respectively. The results also showed that copper levels were significantly higher in the teeth of boys compared to that of girls, while a significant difference in zinc level between the teeth of the boys and girls was not found. The concentrations of copper and zinc. were statistically different depending on the type of teeth.
Conclusion: The results of this study showed that teeth are valuable bio- indicators. All samples had a zinc concentration up 90 mg/kg, indicating that children consumed sufficient zinc. Also, incisor teeth had the highest content of copper compared to the other teeth.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Deciduous tooth
  • biological indicators
  • Copper
  • zinc

مقدمه

فلزات سنگین به طور فزاینده­ای در آلودگی محیط زیست شرکت دارند و نقش مهمی را در توسعه بیماری انسان و اثرات سمی بازی می­کنند. افزایش و کاهش سمیت این فلزات، در نتیجه فرایندهای طبیعی و انسانی می­تواند به اثرات بالینی گسترده­ای منجر شود.(2و1) بررسی وضعیت فلزات کمیاب از طریق نمونه­برداری بافتی کاربردهای مهمی برای تشخیص و تصحیح چنین اثراتی دارد. بافت­های مورد استفاده برای مطالعه قرارگیری انسان در معرض فلزات کمیاب، خون، ادرار، ناخن و مو هستند. چندین مطالعه نشان داده­اند که دندان­های انسان شاخص‏های ارزشمندی از گنجایش فلزات در بدن هستند.(4و3و1) با توجه به این حقیقت که بافت سخت دندان توانایی تجمع فلزات را در خود دارد و به علت سهولت جمع­آوری دندان­های شیری در طول ریختن، آثار پژوهشی زیادی وجود دارند که موضوع حضور فلزات سنگین را در دندان­های شیری پوشش می‏­دهند.(7-5) ترکیب معدنی اصلی بافت­های سخت (استخوان­ها و دندان­ها) فسفات کل سیم بلورین با فرمول مولکولی 3Ca3(PO4)2Ca(OH)2 می­باشد، که به عنوان هیدروکسی آپاتیت شناخته شده است. در طول تکامل دندان، کلسیم می­تواند در نتیجه واکنش­های شیمیایی به طور جزئی با مقادیر کمی از عناصر مانند مس و روی و ... جایگزین گردد. غلظت این فلزات در دندان افراد ساکن نواحی جغرافیایی مختلف متفاوت است که این امر نشان می­دهد جذب فلزات از طریق جذب تغذیه­ای و قرارگیری در معرض آلودگی زیست محیطی صورت می­گیرد.(1) سطوح فلزات در دندان می‌تواند برای تخمین قرارگیری انسان در معرض آلودگی‌های زیست­محیطی مخصوصاً در طولانی‏مدت مورد استفاده قرار گیرد. کاربرد دیگر آنالیز بافت‌های سخت دندان، ارزیابی کیفیت تغذیه بدن از نظر تامین عناصر ضروری است.(8)

روی یک عنصر ضروری برای انسان­ها و تنظیم کننده هموستئاز در بدن است. این عنصر نقش مهمی در سنتز پروتئین‌ها دارد و همچنین یک فاکتور همراه برای بسیاری از آنزیم‌های تنظیم‏کننده رشد سلولی و سطوح هورمونی، شامل تنظیم رونویسی ژنی و متابولیسم فاکتور رشد است.(10و9) روی نقش مهمی در تشکیل و متابولیسم بافت‌های معدنی بازی می­کند، اگرچه مقادیر اضافی روی در بدن می‌تواند سمی باشد. سمیت روی ناشی از افزایش جذب آن از راه استنشاق در کارگران صنعتی اثبات شده است. تماس با سطح بالای ترکیبات روی می‌تواند سمیت تنفسی و معده‌ای-روده‌ای تولید کند.(9) بچه­ها ذخایر روی اندکی دارند و در طول رشد سریع، جذب ناکافی روی ممکن است منجر به کاهش میزان رشد در کودکان شود. در موارد شدیدتر چنین نشانه­هایی به صورت کاهش اشتها، رشد اسکلتی ضعیف، تغییرات پوستی، کاهش ترمیم زخم و توسعه غیرطبیعی سیستم ایمنی می­باشد. مطالعات حیوانی پیشنهاد کرده­اند که غلظت روی در دندان می­تواند جذب این فلز را منعکس کند.(10) مس عنصری شیمیایی است که به طور گسترده­ای به عنوان یک عنصر طبیعی پوسته زمین در محیط زیست انسان یافت می­شود. مقادیر کم مس برای حیات ضروری است.(9) مس به عنوان یک جزء پروتئینی و فعال‏کننده در تمام فرایندهای فیزیولوژیکی یک ارگانیسم، شرکت می­کند. این عنصر شیمیایی فعالیت‌های خون سازی و ایمنی شناسی و تنظیم ویتامین و متابولیسم هورمون‏ها را بر عهده دارد.(6) این عنصر در تمام ارگانیسم­ها، هم در انسان و هم در گیاهان برای عملکرد فیزیولوژیکی مناسب ضروری است، اگرچه همانند تمام عناصر معدنی ضروری، مقادیر اضافی مس در بدن می­تواند سمی باشد. منابع انتشار مس به محیط زیست، تنها از طریق صنایع سنگ معدن فلزی و گرد و غبار نیروگاه‏ها نیست، بلکه کودهای کشاورزی را نیز شامل می‌شود. علاوه بر این، در مناطق شهری میزان مس بالا می­تواند به علت ترافیک سنگین مشاهده شود. با توجه به بالا بودن ضریب تجمع زیستی مس در خاک و گیاهان و همچنین به علت رهاسازی بالای مس از منابع انسانی، ریسک بالایی در مورد قرارگیری در معرض مس به خاطر جذب آن از طریق دستگاه گوارشی یا سیستم تنفسی وجود دارد. براساس مطالعات انجام گرفته در کشورهای مختلف میزان روی و مس در دندان­های شیری کودکان تعیین شده است(6و1)، اما این مطالعات نیز بسیار کم می‏باشد. همچنین بر اساس اطلاعات ما در کشور ایران، مطالعه­ای در این زمینه صورت نگرفته یا اینکه در دسترس نمی­باشد. بنابراین هدف از مطالعه حاضر، تعیین غلظت فلزات مس و روی در انواع مختلف دندان­های شیری (انسیزور، کانین و مولر) کودکان 12-5 ساله شهر بیرجند و مقایسه آنها با مطالعات انجام شده در سایر کشورها بود.

مواد و روش‏ها

این مطالعه در سال 1389 در شهر بیرجند، واقع در استان خراسان جنوبی انجام شد. تمام ظروف مورد استفاده برای جمع­آوری نمونه­ها، ابتدا چندین بار با آب مقطر شسته شدند و سپس به مدت یک شب در محلول ده درصد اسیدنیتریک قرار داده شدند تا کاملاً تمیز گردند. 108 نمونه­ دندان شیری سالم از کلینیک­های دندان­پزشکی سطح شهر بیرجند در داخل این ظروف جمع­آوری شده و به آزمایشگاه منتقل گردیدند. برای یکسان نمودن شرایط مطالعه و حذف خطا، نمونه­هایی را که فاقد پوسیدگی بودند انتخاب گردیدند. برای از بین بردن مواد آلی موجود بر روی دندان‏ها، نمونه­ها به مدت 2 ساعت در محلول پراکسیدهیدروژن سی درصد قرار داده شده و سپس چندین بار با آب مقطر شسته شدند.(10) نمونه­ها سپس در آون و در دمای 50 درجه سانتی­گراد به مدت 24 ساعت قرار داده شدند تا کاملاً خشک گردند. بعد از این مرحله به منظور هضم بهتر نمونه­ های دندان، نمونه ­ها توسط یک دستگاه آسیاب دارای تیغه استیل به طور کامل تبدیل به پودر شدند.

برای انجام فرآیند هضم اسیدی میزان یک گرم از هر نمونه به طور دقیق وزن شد و در داخل یک ارلن 50 میلی­لیتری ریخته شد. به هر کدام از این ارلن­ها میزان 9 میلی­لیتر اسیدنیتریک 65 درصد (مرک آلمان) اضافه گشت و درب این ارلن­ها با پارافیلم بسته شد و به مدت یک شب در دمای اتاق قرار داده شدند. سپس مقدار 3 میلی‏ لیتر اسیدپرکلریک 72 درصد (مرک آلمان) به این مخلوط اضافه گشت و نمونه­ ها به مدت 4 تا 6 ساعت روی حمام شن و در درجه حرارت 120 درجه سانتی­گراد قرار گرفتند تا مراحل هضم کامل شده و یک محلول کاملاً شفاف به دست آمد. بعد از کامل شدن مرحله هضم نمونه­ ها به آرامی در دمای محیط سرد شدند و سپس با آب دو بار تقطیر به حجم 20 سی سی رسانده شده و در آخر نیز بوسیله فیلترهای نیتروسلولزی 45/0 میکرومتر (مدل سارتریوس) فیلتر شده و داخل ظروف استریل ریخته شدند. غلظت عناصر روی و مس موجود در نمونه‏های دندان به وسیله دستگاه جذب اتمی شعله شیماتسو مدل AA-610S ساخت کشور ژاپن اندازه­گیری شد.

تمام داده­ های به دست آمده به منظور به دست آوردن مقادیر ماکزیمم، مینیمم، میانگین، میانه و انحراف معیار مورد پردازش آماری ساده قرار گرفتند. نرمال بودن داده­ ها توسط آزمون Kolmogorov Smirnove تعیین شد. مقایسه بین گروه‌های دندان با استفاده از آزمون آنالیز One Way ANOVA و مقایسه بین جنس‌های مختلف، با استفاده از آزمون t-test مستقل انجام گردید. نمودارها توسط نرم افزار آماری  Excelرسم و تجزیه و تحلیل داده‏ها با استفاده از نرم­افزار آماری SPSS با ویرایش 16 انجام گرفت و در همه آزمون‏ها سطح معنی‏ داری 05/0 بود.

یافته ها

نتایج به دست آمده از آنالیز نمونه­ های دندان شیری در جدول 1 خلاصه شده است. همانطور که در جدول مشاهده می­شود غلظت مس بین انواع مختلف دندان­ها متفاوت می­باشد. بیشترین میزان مس مربوط به دندان پیش با مقدار 80/18 و کمترین میزان آن مربوط به دندان نیش با غلظت 20/4 میلی­گرم بر کیلوگرم بود. میانگین غلظت مس در دندان پیش به طور معنی­ داری بالاتر از دندان نیش بود (01/0P=) اما اختلاف بین دندان آسیا و پیش از نظر آماری معنی­ دار نبود (71/0P=). همچنین میانگین میزان مس در دندان آسیا به طور معنی­ داری بالاتر از دندان نیش بود (02/0 P=). غلظت روی نیز بین انواع مختلف دندان متفاوت بود، که از 131 در دندان نیش تا 552 در دندان آسیا متفاوت می‌باشد. داده­ ها نشان می­داد که دندان آسیا دارای بالاترین میزان روی بود و میانگین مقدار آن به طور معنی‌داری بالاتر از دندان­ های پیش (01/0P=) و نیش (00/0P=) بود.

میانگین مقدار روی در دندان پیش بیشتر از دندان نیش بود، اما با این حال اختلاف معنی‌داری بین آنها از لحاظ آماری مشاهده نشد (36/0P=). مقایسه غلظت مس و روی بین دندان پسر‌ها و دخترها در نمودار 1 و 2 نشان داده شده است. تصاویر نشان می­دهند که میزان مس در دندان پسرها به طور معنی­ داری بالاتر از دخترها می­باشد (02/0P=)، در حالی که از نظر میزان روی اختلافی بین آنها مشاهده نشد. در این دو نمودار حروف نامشابه نشان‏ دهنده وجود اختلاف معنی­ دار می­باشد.

نتایج حاصل از آنالیز همبستگی پیرسون بین متغیرها در دندان بچه­ ها ثابت می­کند که همبستگی بین دو عنصر مس و روی در دندان بچه­ ها مثبت، اما از نظر آماری معنی­ دار نبود (12/0P= ، 38/0r=).

 

جدول 1 : میانگین و انحراف معیار مس و روی به تفکیک نوع دندان (میلی­گرم بر کیلوگرم)

عنصر

نوع دندان

تعداد

(انحراف معیار) میانگین

میانه

(حداقل- حداکثر)

مس

آسیا

30

(28/3) 86/9

70/10

60/4-00/13

پیش

45

(06/5) 63/10

30/9

20/6-80/18

نیش

33

(49/0) 83/4

90/4

20/4-60/5

روی

آسیا

30

(87/122) 17/306

50/261

229-552

پیش

45

(37/20) 67/193

50/196

163-221

نیش

33

(27/14) 67/154

153

131-171

 

 

نمودار 1 : مقایسه میزان روی در دندان کودکان به تفکیک جنس

 

 

نمودار 2 : مقایسه میزان مس در دندان کودکان به تفکیک جنس

 

بحث

 در این مطالعه میزان عنصر روی از 131 تا 552 میلی‏گرم بر کیلوگرم و میزان عنصر مس از 20/4 تا 80/18 میلی­گرم برکیلوگرم متغیر بود. از آنجایی که معدنی شدن دندان‏های شیری در اوایل مرحله زندگی درون رحمی آغاز می­شود، نتایج نشان می­دهد که غلظت‏های این عناصر در دندان‏های شیری، تعادل مواد معدنی ارگانیسم، که از تعذیه دوره جنینی ناشی می­شود، را منعکس می­کند. محققان زیادی غلظت‏های بالایی از فلزات را در جفت زنانی که در نواحی خطرناک زندگی می­کنند یا آنهایی که سیگار می­کشند، مشاهده کرده­اند. بیشتر فلزات نسبتاً به آسانی از طریق جفت منتقل می­شوند، و بررسی‏ها نشان می­دهد که غلظت بعضی عناصر همانند کلسیم، منگنز و روی در ورید نافی جنین نسبت به سرم خون مادر بالاتر هستند.(11) مقادیر بسیار بالای این عناصر در دندان­های شیری را شاید بتوان­ به وجود دندان­های پر شده در داخل دهان ارتباط داد. در بعضی مطالعات ثابت شده که بین تعداد دندان­های پرشده در دهان و غلظت مس در دندان رابطه مثبتی وجود دارد.(12) همچنین علت مقادیر بالای روی در دندان‏ها، وجود دندان­های پرشده در دهان عنوان شده است. نتایج به دست آمده از این مطالعه نشان می­دهد که غلظت عنصر روی در دندان آسیا بالاتر از سایر دندان‏ها است. تغییرپذیری غلظت عناصر با نوع دندان می‏تواند تحت تاثیر سن دندان، مکان قرارگیری آن در دهان و اندازه آن باشد. Burgnera و همکاران(1)، در مطالعات خود گزارش نمودند که میزان روی در دندان آسیا بیشتر از سایر دندان‏ها است که با نتیجه به دست آمده از تحقیق حاضر مطابقت دارد. فلز مس در دندان پیش بیشترین مقدار را نسبت به سایر دندان‏ها داشت، نوع تغییر در غلظت مس در انواع مختلف دندان شیری دلیلی برای نقش قابل توجه راه تنفسی، علاوه بر راه گوارشی، به عنوان یک منبع اضافی از این فلز است. دندان­های پیش به عنوان بخش جلویی حفره دهانی بیشتر از همه مستعد تماس با غبار معلق موجود در هوای آلوده و بزاق هستند.(6) همچنین دندان­ها به دلیل معدنی شدن در زمان‏های مختلف می‏توانند مقادیر مختلفی از فلزات را در خود حفظ کنند. پس بالاتر بودن میزان مس در دندان پیش را می­توان به محل قرار گرفتن آن در دهان و زمان معدنی شدن آن ارتباط داد. در مطالعات انجام شده توسط Burgnera و همکاران(1) و Fisher و همکاران(6)، نیز مشخص گردید که میزان مس در دندان پیش بیشتر از سایر دندان­ها بود، که با نتایج به دست آمده در این مطالعه مطابقت دارد. مقایسه غلظت مس در دندان پسرها و دخترها نشان می‏داد که میزان مس در دندان پسر­ها به طور معنی­داری بالاتر از دختر­ها می­باشد که این یافته نیز با نتایج فیشر و همکاران (2008) تطابق دارد. علت آن را می­توان اینطور بیان نمود که پسرها نسبت به دختر­ها مدت زمان بیشتری را در بیرون از خانه سپری می­کنند و در نتیجه احتمال قرار گرفتن آنها در معرض این عنصر بیشتر است.(11)

روی یک عـنصر ضروری بـرای بدن است. متابولیسم این فلز تنظیم هموستئازی برای جلوگیری از کاهش و افزایش است. جذب روی از رژیم­های غذایی با میزان روی پایین، می­تواند به میزان 60-40 درصد باشد، در حالی که جذب از رژیم غذایی با میزان روی بالا معمولاً 30-20 درصد است. مکانیسم­های هموستئازی می­توانند با تغییرات زیاد در تامین روی بدن، از عهده ناکافی بودن آن در بدن برایند. میزان روی سرم، یک شاخص قابل قبول از وضعیت فعلی روی در بدن است، اما نمی­تواند تامین روی در گذشته را نشان دهد. از طرف دیگر بافت­های معدنی شده دندان نسبتاً پایدار هستند و بیشتر مواد ذخیره شده در طول تشکیل دندان را در خود حفظ می­کنند. بنابراین دندان­های شیری، به عنوان شاخص‏های بلندمدت جذب تجمعی روی در ابتدای زندگی پیشنهاد شده­اند. گزارش شده است که دندان بچه‏ها با میزان روی پایین­تر از 90 میکروگرم برگرم نشان دهنده تامین روی کم ­باشد.(1) در این مطالعه تمام مقادیر به دست آمده برای فلز روی بالاتر از 100 PPM بوده و نشان دهنده اینست که بچه­ها مصرف روی کافی داشته­اند.

جدول 2 مقادیر به دست آمده برای روی و مس در دندان­های شیری کودکان در مطالعه حاضر را در مقایسه با تحقیقات انجام شده در مناطق مختلف جهان نشان می‏دهد. تغییرات در میزان روی موجود در مواد غذایی و تفاوت‏های ژئوشیمیایی در نواحی جغرافیایی، فاکتورهایی هستند که به عنوان عوامل اثرگذار در غلظت روی دندان پیشنهاد شده­اند.(1) میزان روی به دست آمده در این مطالعه بسیار بالاتر از مقادیر به دست آمده توسط سایر محققان می­باشد و علت آن را می­توان مصرف بیشتر غذاهای حاوی این عنصر توسط کودکان ساکن در شهر بیرجند بیان کرد.(13) اما غلظت مس به دست آمده قابل مقایسه با مقدار به دست آمده توسط Amr و همکارش(4) از کشور مصر می­باشد و مقدار آن پایین­تر از مقدار گزارش شده توسط فیشر و همکاران است.

 

جدول 2 : مقایسه مقادیر روی و مس دندان بچه­ها در شهر بیرجند با دیگر مناطق دنیا

مطالعه انجام شده (سال)

مس (PPM)

روی (PPM)

مطالعه حاضر (2011)

44/8

16/218

Tvinnereim و همکاران (1999)

-

1/184

Fisher و همکاران (2008)

01/14

-

Amr (2010)

4/6

133

 

نتیجه­ گیری

این مطالعه نشان داد که کودکان شهر بیرجند مصرف روی و مس کافی داشته­اند. همچنین میزان عناصر مس و روی در انواع دندان­ها متغیر بوده و میزان عنصر مس در دندان پسر­ها به طور معنی‏داری بالاتر از دخترها می­باشد.

تشکر و قدردانی

این مقاله منتج از پایان نامه کارشناسی ارشد و با حمایت گروه محیط زیست دانشگاه بیرجند می‏باشد. بدینوسیله از همکاری پرسنل کلینیک‏ها و مطب‏های دندانپزشکی بیرجند تقدیر و تشکر می‏گردد.

  1. Burguera E, Romero Z, Burguera M, Burguera JL, Arenas H, Rondon C, et al. Determination of some cationic species in temporary teeth. J Trace Elem Med Biol 2002; 16(2): 103-12.
  2. Rautray TR, Das S, Ruatray AC. In-situ analysis of human teeth by external PIXE. Nuc Inst Meth 2010; 268(14): 2371-4.
  3. Alomary A, Al-Momani IF, Massadeh AM. Lead and cadmium in human teeth from Jordan by atomic absorption spectrometry: Some factors influencing their concentrations. Sci Total Environ 2006; 369(1-3): 69-75.
  4. Amr MA, Helal AFI. Analysis of trace elements in teeth by ICP-MS:Implications for caries. J Phys Sci 2010; 21(2): 1-12.
  5. Baez A, Belmont R, Garcia R, Hernandez JC. Cadmiu and lead levels in deciduous teeth of children living in Mexico city. Rev Int Contam Ambient 2004; 20(3): 109-15.
  6. Fischer A, Kwapuliński J, Wiechuła D, Fischer T, Loska M. The occurrence of copper in deciduous teeth of girls and boys living in Upper Silesian Industry Region (Southern Poland). Sci Total Environ 2008; 389(2-3): 315-9.
  7. Malara P, Kwapulinski J, Malara B. Do the levels of selected metals differ significantly between the roots of carious and non-carious teeth? Sci Total Environ 2006; 369(1-3): 59-68.
  8. Kalicanin BM, Nikolic R. Potentiometric stripping analysis of zinc and copper in human teeth and dental materials. Trace Elem Med Biol 2008; 22(2): 93-9.
  9. Tvinnereim HM, Eideb R, Riise T, Fosse G, Wesenberg GR. Zinc in primary teeth from children in Norway. Sci Total Environ 1999; 226(2-3): 201-12.
  10.  Arruda-Neto JDT, Oliveira MCC, Sarkis JES, Bordini P, Manso-Guevara MV, Garcia F, et al. Study of environmental burden of lead in children using teeth as bioindicator. Environ Int 2009; 35(3): 614-8.
  11. Fischer A, Wiechuła D, Postek-Stefańska L, Kwapuliński J. Concentrations of metals in maxilla and mandible deciduous and permanent human teeth. Biol Trace Elem Res 2009; 132(1-3): 19-26.
  12. Tehrani MS, Givianrad MH, Kashani P. Assessment of some elements in human permanent healthy teeth, their dependence on number of metallic amalgam fillings, and interelements relationships. Biol Trace Elem Res 2007; 116(2): 155-69.
  13. Wiechuła D, Fischer A, Kwapulinski J, Loska K, Fischer T, Kurpas P. Multivariate statistical analysis of metal concentrations in teeth of residents of Silesian region, Southern Poland. Arch Environ Contam Toxicol 2006; 51(2): 314-20.
Burguera E, Romero Z, Burguera M, Burguera JL, Arenas H, Rondon C, et al Determination of some cationic species in temporary J Trace Elem Med Biol 2002